Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Witaszyce

Witaschütz

Województwo:wielkopolskie
Powiat:jarociński
Gmina:Jarocin
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy, nr rej.: 474/Wlkp/A z 11.11.1974
Obiekt:dwór, nr rej.: 474/Wlkp/A z 10.03.1989

Stan obecny

Zespół pałacowy, Al. Wolności 35. Obecnie hotel i restauracja.
Dwór, ul. Słupska 1. Obecnie Muzeum Dwóch Imperiów: epoki napoleońskiej i sagi Star Wars.

Historia

Pałac z k. XIX w., dwór z 1. poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1350 r., kiedy to król Kazimierz III Wielki zwolnił od wszelkich ciężarów dobra biskupów poznańskich, w tym Witaszyce. W 1364 r. w drodze zamiany wieś przeszła w ręce Mikołaja z Kobylina. Już przed 1450 r. we wsi istniał kościół p.w. świętego Michała, być może wybudowany przez Jana Dobrzyckiego. W 2. poł. XV w. dziedzicami byli Jan, Piotr i Mikołaj Żerkowscy, pieczętujący się herbem Doliwa, których w 1505 r. pozywała Anna z Prus. W 1514 r. Jan Ż. sprzedał dwa łany roli dziedzicom z Jutrosina: Bartłomiejowi, Mikołajowi i Janowi, lecz później ich wygnał, za co został zaocznie skazany (wraz ze stryjem Piotrem Ż.) w 1517 r. W tym samym roku Piotr i Jan Żerkowscy postanowili pozbyć się Witaszyc. Najpierw Łaskiemu (Łąckiemu, który zresztą kupił jakąś część wsi), później Rzeszewskiemu. W 1525 r. właścicielem Żerkowa, W. i Słup został Jan Rzeszewski, który w 1560 r. sprzedał te wsi Jakubowi Jaskuleckiemu z Jaskółek i Ruchocic za 10 tys. złp. Jakub ożenił się z Magdaleną Opalińską, z którą miał syna Stanisława. Ten w 1561 r. zapisał matce na dobrach dożywocie. Będąc tak uposażoną, Magdalena w 1566 r. wystawiła w Witaszycach nowy kościół. Stanisław miał trzech synów, którzy odziedziczyli dobra: Andrzeja, Piotra i Mikołaja. W 1584 r. bracia czynili działy, na skutek których W. i Słupię dostał Piotr Jaskulecki. Bojanowscy siedzieli w Witaszycach do 1616 r., kiedy to Maciej sprzedał dobra Andrzejowi Szurkowskiemu, synowi Macieja. Jednocześnie na skasowanie swojej oprawy zgodziła się żona Macieja - Anna. Mieli oni troje dzieci: Wojciecha, Urszulę i Annę, z których dziedziczką W. i S. została Urszula zamężna za Zygmunta ze Skrzypny Twardowskiego, sekretarza królewskiego. W 1638 r. Urszula sprzedała połowę W. i Słupię Stanisławowi Przyjemskiemu, za kwotę 26.5 tys. złp. To samo dwa lata później uczyniła jej siostra Anna, zamężna za Mikołaja Szołdrskiego h. Łodzia. Tenże Przyjemski w 1621 r. żenił się z Anna Czarnkowską, zmarłą w 1629 r. Po niecałym roku ożenił się ponownie, z Anną Beatą Opalińską h. Łodzia, z którą miał synów: Piotra, Andrzeja i Stanisława oraz córkę Katarzynę. Środkowy syn, Andrzej (1632-1677) w 1660 r. sprzedał Witaszyce i Słupię Barbarze Czeskiej z Rozbitka, wdowie po Stefanie Czeskim. Żona Andrzeja – Dorota Rozdrażewska – zrzekła się swoich praw. Zapiski z tego okresu sugerują, że wieś była podzielona pomiędzy Czeską a Przyjemskiego. Ona w 1669 r. sprzedała swoją część Stanisławowi Koczorowskiemu, zaś Przyjemski dzierżawił dobra Wojciechowi Twardowskiemu. Syn owego Koczorowskiego, Mikołaj, w 1683 r. sprzedał W. i S. Stanisławowi Linowskiemu, ożenionemu z Urszulą Lipską h. Grabie. Tenże Linowski niezwłocznie wyremontował kościół, który został poświęcony p.w. świętej Trójcy. Miał z Urszulą syna Jana Franciszka, który odziedziczył dobra. W 1707 r. w parafii w Witaszycach rozpoczęto prowadzenie ksiąg parafialnych.
Jan Franciszek Linowski będąc już pisarzem grodzkim konińskim, sprzedał dobra Witaszyce i Słupia wdowie po Franciszku Koszutskim h. Leszczyc – Zofii Miaskowskiej h. Bończa. Około 1710 r. dziedzicem był jej syn – Kazimierz Koszutski. Po Kazimierzu dobra przejął Adam Koszutski (1670-1734), który z całą pewnością nie był jego synem, bratankiem, etc. Rodzicami Adama K. byli: Piotr, pisarz ziemski poznański i Barbara Konarzewska. W latach 40. XVIII w. za dziedziców W. i S. uważano Stanisława, Piotra, Franciszka, Pawła i Ambrożego – synów Adama. Ciż bracia mieli także siostry: Konstancję i Zofię. W 1744 r. bracia postanowili całe dobra sprzedać najstarszemu spośród siebie – Stanisławowi - ożenionemu z Rozalią Zbijewską h. Rola. St. Koszutski siedział tu zaledwie 11 lat, a w 1755 r. postanowił sprzedać witaszyckie dobra wraz z czterema młynami, Franciszkowi Salezemu Gorzeńskiemu h. Nałęcz, pułkownikowi w Koronie, za pokaźną kwotę 170 tys. ówczesnych złotych. Za swoich rządów w Witaszycach Gorzeński postawił we wsi nowy dwór. W licznych zapiskach poznajemy osoby z dworu, np. ekonoma Andrzeja Komaszewskiego, który w 1771 r. zaślubił Annę Kossakowską, dworzanina Wojciecha Bujakiewicza i innych. W 1772 r. dziedzic wraz z żoną Anną Deręgowską brali udział w nawróceniu żydów: Jana Kantego i jego synów Tadeusza i Adama. Franciszek Gorzeński zmarł mając 63 lata, dnia 29 stycznia 1774 r. i pochowany został u bernardynów w Koźminie. Pozostawił dziesięcioro dzieci: Leona, Piotra, Leokadię, Tymoteusza Pawła, Makarego Stefana Melchiora, Tomasza, Józefinę, Feliksa Jana Nepomucena, Nicefora Henryka Zachariasza oraz Ludwikę. Z drugiej (n.n.) żony pochodziło jeszcze dwoje dzieci: córka Helena i syn Antoni. Niektórzy z synów dziedzica z czasem stali się znanymi postaciami; Leon został szambelanem królewskim, Tymoteusz księdzem, później arcybiskupem, etc..., Makary podobnie jak brat szambelanem, później członkiem Sejmu Wielkiego, kasztelanem kamieńskim, etc...; Feliks został oficerem wojska polskiego, zaś Nicefor chorążym kaliskim, etc... W 1800 r. za oficjalnego dziedzica W., Słupi i Holendrów uważany był Nicefor Gorzeński, poseł woj. kaliskiego na sejm czteroletni, członek Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rzadowej i wiele in. Jego żoną była córka Macieja i Salomei Nakwaskiej h. Prus (III) – Konstancja Sołtyk h. własnego. Ze związku tego pochodził syn Józef Feliks Stanisław Gorzeński (1783-1802). Nicefor i Konstancja nie mieli więcej dzieci, więc na kolejnego dziedzica W. i S. wyznaczono bratanka dziedzica – Michała Gorzeńskiego, syna Feliksa (1750-1843) i Anny Zienkowicz h. Siestrzeniec (1770-1808). Dnia 30 listopada 1843 r. w Krakowie Michał ożenił się z Donatą Bronisławą Turno h. własnego (1816-1888). Mieli jedyną córkę Helenę, zamężną za Leona Dembińskiego h. Rawicz. Michał jako zasłużony oficer odznaczony był srebrnym krzyżem wojskowym. W 1861 r. Witaszyce zostały wystawione na licytację w sądzie pleszewskim, zaś nabywcą został kapitan wojsk pruskich – niejaki Voss. W 1879 r. kpt Voss kupił dobra Macew z Popówkiem od T. Szeliskiego, dokąd się przeprowadził, jednocześnie wystawiając na sprzedaż Witaszyce. W 1800 r. nabyła je pruska Komisja Kolonizacyjna.
W 1885 r. na Witaszyce składały się trzy części: wieś z 23 domami i 166 m-cami (100 katolików) oraz 150 ha gruntów; wieś gospodarcza z 40 domami i 321 m-cami (297 katolików) z gruntami o pow. 361 ha oraz dobra z 1372 ha, 27 domami i 374 m-cami (268 katolików). Czysty dochód gruntowy wynosił 10193 marek. Do dóbr Witaszyc należały folwarki: Charlottenhoff, Słupia i Friederikenau. We wsi znajdował się kościół będący siedzibą parafii oraz szkoła. W tamtym czasie właścicielem majątku był już Willy Dülong, pochodzący z francusko-niemieckiej rodziny. Zapewne w ostatnich latach XIX w., dziedzic Willy sprzedał Witaszyce i Słupię Janowi von Ohnesorge, ożenionemu z Natalią Burleigh-Conkling. W latach 1899-1900 Jan wybudował dla żony „z miłości” pałac, przy pomocy berlińskiego architekta Ludwika Otte (ur. w 1858 r.). Jan i Natalia Ohnesorge mieli jedyną córkę Paulinę (1898-2000), która dnia 3 lutego 1921 r. w witaszyckim pałacu zaślubiła Konrada Aleksandra hr. Bnińskiego h. Łodzia (1895-1961). Tym sposobem polski hrabia stał się współposiadaczem dóbr. Konrad Bniński był synem Witolda Rafała i Bronisławy Piwnickiej h. Lubicz. Mieli z Pauliną dwoje dzieci: Joannę Paulinę (1919-1971) zamężną za Andrzeja hr. Pusłowskiego h. Szeliga, a nast. za Mariana Płoskiego oraz Piotra, ożenionego z Teresą hr. Bnińską h. Łodzia. Paulina Ohnesorge dożyła wieku 102 lat i zmarła w USA, na Florydzie, w grudniu 2000 r.
W 1926 r. na 492-hektarowe dobra składało się 175 ha ziem uprawnych, 25 ha łąk i pastwisk, 280 ha lasów, 10 ha nieużytków i 2 ha wody. Czysty dochód gruntowy wykazywany urzędowi skarbowemu do naliczenia podatku wynosił 1121 talarów. Jak na ówczesne czasy wieś Witaszyce była potęgą przemysłową. Były tu dwie cegielnie: E. Zapłaty i „Parowa Cegielnia Witaszyce” o łącznej prod. ponad 5 mln. sztuk cegieł, sufitówek, pustaków, etc.... rocznie; Cukrownia Witaszyce Tow. z o.o.; wiatrak k. Reszelskiego, kołodzieje, kowale, murarze, piekarze, szewcy i rzeźnicy. Cukrownia i cegielnia posiadały własne kolejki wąskotorowe. Wieś w 1926 r. liczyła 1357 m-ców. W okresie 1939-45 nosiła nazwę Waidschütz. W skład majątku wchodziły ponadto: folwark Friederikenau, dobra Słupia, las zwany Schischirka, folwark Charlottenhof, folwark Schwarzenau i młyn Karls Mühle zwany w czasie wojny Grütz Mühle. Po wojnie dawny majątek został zabrany i znacjonalizowany przez Skarb Państwa Polskiego. Od lat 60. do 1990 r. znajdował się tutaj Zakład Doświadczalny Instytutu Krajowych Włókien Naturalnych w Poznaniu. Od lat 70. XX w. w pałacu znajdowała się filia Biblioteki Publicznej w Jarocinie.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html
Księga Adresowa Polski dla przemysłu, etc..., 1926;
Geoportal;
Mapster:
6720 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1889.jpg
6722 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neobarokowy. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do W-E, fasadą skierowany na południe, piętrowy, nakryty czterospadowym dachem, z dwoma niższymi skrzydłami po bokach, przesuniętymi na północ w stos. do korpusu. W 11-osiowej fasadzie nieznaczny ryzalit zwieńczony ozdobnym frontonem, z umieszczonym na nim kartuszem herbowym. Wejście poprzedzone półokrągłym portykiem kolumnowym osłaniającym ganek.
Dwór późnobarokowy. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, prostopadle do osi podłużnej pałacu, czyli w kier. N-S i fasadą skierowany na zachód.

Park

Park z XIX-XX w. o pow. 3,3 ha, zasadniczo położony na dz. ewid. nr 964/2, jednak z fragmentami na kilku dz. przyległych, m.in. nr 964/17 z dworem.

Inne

Kościół, 1808 r. z drewnianą dzwonnicą, p.w. św. Trójcy
Kosciół, 1928 r., par., p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Tomek Malik6 lat i 2 miesiące temu
Te zdjęcia z roku 2015 przedstawiają zupełnie inny obiekt!!
Michał Jakobielski6 lat i 2 miesiące temu
Moje zdjęcie (2010) przedstawia budynek pałacowy, natomiast pozostałe zdjęcia (2015) budynek dworu należącego do tego samego zespołu i figurującego w rejestrze zabytków pod tym samym numerem. Tak więc to zupełnie inny budynek, lecz obiekt ten sam.