Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Jarocin

Jarotschin

Województwo:wielkopolskie
Powiat:jarociński
Gmina:Jarocin
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy
Obiekt:pałac, nr rej.: 439/Wlkp/A z 21.08.1968
Park:nr rej.: 439/Wlkp/A z 28.03.1974 i z z 20.12.2006

Stan obecny

Własność J.S.T. Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Jarocin, Państwowa Szkoła Muzyczna 1-go stopnia w Jarocinie oraz Szkolne Schronisko Młodzieżowe nr 1.

Historia

Pałac z 1. poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka o Jarocinie pochodzi z 1257 r., kiedy to syn Odonica – książę wielkopolski Bolesław Pobożny nadał obszar obecnego Jarocina Jankowi z rodu Zarembów. W tym samym roku dokonano lokacji miasta. Już w XV w. istniał w Jarocinie pierwszy drewniany kościół. Z miasta pochodzili Jaroccy vel. Miłosławscy, czyli dziedzice Jarocina i Miłosławia, natomiast mieszkali tu także Mokronoscy z Mokronosa h. Bogoria (Sędziwój z Jarocina w 1406 r.) i Górscy. Tak też właśnie – na trzy części - kształtował się do pocz. XVII w. podział dóbr i zamku, który wznosił się w Jarocinie w XV w. Miłosławscy czyli Jaroccy posiadali przydomek „Miłaj” (Milaj, Milay) i tak też znajdujemy ich w zapiskach, np gdy Maciej Grabowiec z Bachorzewa miał w r. 1443 termin z Maciejem Milaj Jarockim z Jarocina. Maciej jeszcze w 1465 r. zapisywał na połowie Jarocina i Bogusława, z zamkiem w J., 300 grzywien posagu i tyleż wiana żonie Katarzynie. W 1486 r. dziedzice Jarocina, synowie Mikołaja i Doroty z Pakości - Jan Milaj wraz z bratem Tomaszem - sprzedali Miłosław Wojciechowi Górskiemu. Wspomniana wyżej Katarzyna po śmierci Macieja Jarockiego wyszła za Hinczę (Hindrzycha) z Ossowej Sieni, któremu w 1471 r. dała całą swoją 1/3 Jarocina, Nowego Miasta i Tarzec. Dwa lata później swoją część dała Andrzejowi Górskiemu jej siostra Anna. W owym czasie Jarocin i Bogusław leżały w pow. pyzdrskim, a Tarce w pow. kaliskim. Górski w 1475 r. zapisał na Jarocinie i Bogusławiu czynsz wikariuszom katedralnym poznańskim. Rok później dziedzicem na Jarocinie był Wojciech Górski, kasztelan lędzki i starosta wschowski. Zapewne to Górscy wybudowali w Jarocinie pierwszy drewniany kościół. W 1486 r. Wojciech zamienił Jarocin z przedmieściem Nowe Miasto i Bogusławiem, z braćmi Janem i Tomaszem, za Miłosław i wsi przyległe. Kasztelan Górski zwolnił zarazem miasto od wszelkich ciężarów i obciążeń, a Jan i Tomasz zapisali na nim 2 tys. złotych węgierskich posagu i t. wiana swojej matce Dorocie. Po śmierci Tomasza „Milaja”, Jan pod pozorem opieki nad dziećmi brata: Tomisławem, Janem, Annę i Zofią, wtargnął na dobra brata, o co pozywał go w 1508 r. Wojciech Chodzieski. Kolejny termin Jan miał z Zofią Jarocką, wdową po Stanisławie, o wygnanie jej ze wsi Ciświca wraz z jej „posagiem i wianem na części młyna słodowego, na połowie folwarku, na dworze i na 4-ej części miasta Jarocin”. Jan umarł przed 1527 r., zaś dobra przeszły w ręce licznych spadkobierców, m.in. dzieci Piotra Komorskiego oraz Jana Milaja Jarockiego. Spośród wspomnianych Komorskich; część dóbr przypadła Zofii zamężnej za Andrzeja Gablińskiego, a część Annie zamężnej za Stanisława Komorskiego. W 1538 r. swoją część Anna dała braciom: Maciejowi, Piotrowi i Kasprowi Komorskim. Jan Jarocki miał syna Mikołaja, który w 1544 r. ożenił się z Barbarą Górską, córką Jana Turka i Barbary z Latalic. Taż Barbara miała bogatych wujów, poniekąd właścicieli również i Jarocina (części) – Janusza Latalskiego z Łabiszyna i Jerzego Latalskiego, kasztelana lędzkiego.
W 1546 r. podział dóbr miasta Jarocina i Bogusławia kształtował się następująco: dział 1 - Jan, Piotr, Anna i Zofja Jaroccy, dzieci Macieja Dobczyńskiego; dział 2. - Maciej, Piotr, Kasper, Anna, Zofja i Elżbieta Komorscy, dzieci Piotra Komorskiego; dział 3. – Barbara Górska, wdowa po Mikolaju Milaju Jarockim. Taki stan przetrwał do początku XVII w., tzn na poszczególnych działach siedzieli potomkowie tychże Dopczyńskich i Komorskich, którzy (jedni i drudzy) nazywali siebie zamiennie Jarockimi. Z nazwisk „obcych”, co oczywiste, pojawiali się tu mężowie panien Dobczyńskich i Komorskich, np. Maciej Gałczyński, Maciej Cerekwicki, Maciej Białośliwski i Andrzej Sławoszewski (1599) oraz Andrzej Miełoszewski (1612). Na pocz. XVII w. pojawili się również współwłaściciele Jarocina spoza kręgów spadkobierców Jarockich, którzy kupili od nich jakieś fragmenty dóbr. W 1617 r. Dymitr Wejher sprzedał część Jarocina Feliksowi Sośnickiemu, a Elżbieta Komorska Janowi Opalińskiemu i Andrzejowi Żernickiemu. W 1620 r. wdowa po Sośnickim – Zofia Sokołowska – procesowała się ze swoimi synami: Krzysztofem i Ludwikiem oraz z wdową po Macieju Dobczyńskim o to, iż nie chcą oni dokonać podziału dóbr. Z kolei Jadwiga Komorska sprzedała swoją część szwagrowi (ożenionemu z Elżbietą K.) Andrzejowi Miełoszewskiemu, po którym odziedziczyli jego dwaj synowie: Stanisław i Jerzy.
W 1629 r. syn Feliksa Sośnickiego – Krzysztof – sprzedał swoją część (dział 1) Jarocina, Bogusławia i Ciświcy, Stanisławowi z Przymy Przyjemskiemu, wojewodzie inowrocławskiemu, etc.... Jeszcze w tym roku wojewoda zawierał umowę przedślubną z Anną z Bnina Opalińską, której obiecał oprawić posag na swych licznych dobrach, tym bardziej że dostał wiana 50 tys. złp. w gotówce, plus 10 tys. wyprawki od ojca Piotra Op. i 30 tys. od matki Zofii Kostkówny ze Sztemberka. Dziedzicem Jarocina (i in.) został po rodzicach Andrzej Przyjemski. W 1649 r. sprzedał swoją cz. Jarocina, Witaszyce i Ciświcę na wyderkaf Janowi Szołdrskiemu h. Łodzia, cześnikowi kaliskiemu. W tym samym roku zapisał 40 tys. złp. posagu swojej żonie - Dorocie z Rozdrażewa Rozdrażewskiej, wdowie po Aleksandrze Opalińskim. Na drugim dziale w tym czasie siedzieli synowie Stanisława – Gabriel, kanonik gnieźnieński, Czesław, Stanisława, Samuel, Piotr, Jan, Gabryel oraz Jerzy Miełoszewscy, którzy w 1651 r. pozwali Barbarę Mielęcką, żonę Chryzostoma Baranowskiego. Na trzecim dziale siedział zapewne Jan Lisowski, którego ciężko nam powiązać z poprzednimi właścicielami, a któremu Andrzej Przyjemski puścił swoją część na wyderkaf w 1658 r. Dwa lata później Przyjemski postanowił ostatecznie pozbyć się swojej części Jarocina wraz z Ciświcą i Bogusławiem, i sprzedał te dobra Andrzejowi Radolińskiemu h. Leszczyc, synowi Stanisława, pisarza grodzkiego kaliskiego, za kwotę 70 tys. florenów. W zw. z tą sprzedażą, Dorota Przyjemska musiała zrzec się swoich praw do wiana, oprawy, etc.
W 1683 r. Andrzej Radoliński wykupił dwa pozostałe działy od potomków Miełoszewskich i Lisowskiego i stał się jedynym posiadaczem Jarocina. Ożeniony był z Marianna Sarnowską h. Jastrzębiec, z którą miał sześcioro dzieci, a następnie z Katarzyną Borkowską, z którą prawdopodobnie dzieci nie mieli. W czasie zarazy w 1708 r. dziedzic przebywał w Załuskowie, skąd po zachorowaniu został przywieziony do Jarocina i niestety umarł. Ze związku z Marianną pochodzili: Zofia zamężna za Kazimierza Walewskiego, Marianna zamężna za Michała Sierakowskiego, Katarzyna zamężna za Michała Zapolskiego, Barbara, Józef Stefan (1680-1740) ożeniony z Teresą Swiniarską h. Poraj oraz Andrzej ożeniony z Marianną Walewską z Walewic h. Pierzchała (Kolumna). Dobra jarocińskie odziedziczył Józef Stefan, który z Teresą miał sześcioro potomstwa: Jana (1726-1796) ożenionego z Marią Gałecką, Józefa Stanisława (1730-1781) ożenionego z Katarzyną Raczyńską h. Nałęcz, Andrzeja ożenionego z Anną Błociszewską h. Ostoja, Katarzynę zamężną za Edwarda Garczyńskiego, Mikołaja (1730-1771) oraz Wojciecha Antoniego (1730-1761) ożenionego z Anną Bnińską h. Łodzia. Z tejże szóstki, na mocy umowy braterskiej z 1754 r. Jarocin dostał Jan. Brat Wojciech dostał dobra Sierniki z przyległościami, Józef - dobra Łobżenica z przyległościami, zaś Mikołaj - dobra Skoki z przyległościami.
Jan miał z Gałecką pięcioro dzieci: Petronellę (1765-1821) zamężną za Ignacego Błeszyńskiego h. Oksza, Franciszka (1767-1814), Piotra Józefa Antoniego (1768-1769), Antoniego Jana Baptystę Piotra (1769-1769) oraz Ignacego (1771-1825), ożenionego z Anną Kwilecką h. Byliny. W tamtym czasie (1776) niewielki folwark posiadało także probostwo w Jarocinie, a jego posesorami byli Ignacy i Marianna Zegrda. W 1781 r. sąd w Poznaniu ponownie rozpatrywał sprawę o podział majątku Radolińskich. W tymże roku, dnia 22 grudnia zmarł zaledwie 50-letni dziedzic Łobżenicy, posesor Winnej Góry, kawaler orderu świętego Stanisława - Józef Radoliński. Majątek jarociński należący do Jana R. wraz z Bugajem, Ciświcą, Roszkowem i częścią Kapalicy wart był wówczas 480 tys. złp. Dziedzic Jan zmarł w wieku 70 lat, dnia 6 lipca 1796 r. Dobra odziedziczył syn Franciszek, zmarły bezpotomnie (na czerwoną febrę) dnia 6 grudnia 1814 r. Po śmierci brata dobra przejął Ignacy, który miał z Kwilecką czworo dzieci: Gabrielę Emilię (1808-1837), Władysława Emeryka (1808-1879), Stanisława Marcelego Ignacego (1810-1825) oraz Petronelę Antoninę. Z tejże czwórki Stanisław umarł przed ojcem, zaś 54-letni dziedzic - Ignacy zmarł 12 września 1825 r. i pochowany został w Jarocinie.
Dnia 1-go maja u św. Marcina w Poznaniu, 40-letni Władysław Radoliński zaślubił 32-letnią Józefę Radolińską (1809-1879). Rok później urodził się ich syn Hugon Paweł Edward Kazimierz Roger Juliusz, ochrzczony w Jarocinie dnia 22 kwietnia 1841 r. Władysław i Józefa mieli wcześniej jeszcze jednego syna, zmarłego niemowlęciem. Od Króla Prus dziedzic otrzymał niebawem tytuł hrabiowski. Na pocz. lat 40. XIX w. do majątku dokupił Cielczę, Wilkowyję oraz Radlin. W 1866 r. utworzył majorat na Jarocinie i Bogusławiu, obejmujący dodatkowo Radlin, Ciświcę, Bugaj, Roszkowo, Kapalicę, Dąbrowę, Cielczę i Kopaszewo. Łączny obszar majoratu liczył 22 tys. mórg. W 1847 r. Władysław Radoliński postanowił przeznaczyć nadmiar gotówki na budowę nowego pałacu. Projekt w stylu neogotyku angielskiego wykonał słynny w tamtych czasach architekt - Friedrich August Stüller. Budowę zakończono ok. 1853 r. Pałac był później wielokrotnie przebudowywany. Dziedzic zmarł w Neapolu, dnia 18 kwietnia 1879 r. Rządy w Jarocinie objął Hugo, odnoszący sukcesy pruski dyplomata, który 4 lipca 1863 r. w Londynie zaślubił niezwykłej urody Lucy Katarzynę Wakefield (1838-1880). Miał z nią syna Alfreda Bernarda (1864-1910), ożenionego z Elżbietą von Konigsmarck oraz córkę Łucję Józefinę Julię (1872-1965), zamężną za Karola Marię Moy de Sons (1863-1932). Dopiero 12 lat po śmierci pierwszej żony Hugo ożenił się ponownie. Dnia 4 czerwca 1892 r. w Głogówku zaślubił Joannę hrabinę von Oppersdorff (1854-1947), z którą miał jeszcze troje dzieci: Fryderyka Wilhelma (1890-1894), Elżbietę (1895-1897) oraz Piotra Aleksandra (ur. w 1898 r.), ożenionego z Elżbietą Marią Coronini von Cronberg. W 1888 r. Hugo otrzymał tytuł książęcy, zarazem zmieniając nazwisko na von Radolin. Jego spadkobiercą miał zostać Alfred, który jednak zmarł przedwcześnie, w Wiesbaden, dnia 13 lutego 1910 r.
Na podst. statystyk możemy prześledzić wzrost liczby ludności w Jarocinie. W 1811 r. w mieście znajdowało się 160 domów z 945 m-cami, w 1837 r. było tu 1637 osób, w tym 1111 chrześcijan i 526 żydów. W 1871 r. miasto liczyło 2210 m-ców, żyjących w 204 domach (1455 katolików, 320 ewangelików i 435 żydów; 561 analfabetów. W 1875 r. m-ców było już 2471. W tymże roku w Jarocinie wznosiły się jeszcze ruiny drugiego kościoła. p.w. świętego Ducha. W miasteczku krzyżowały się dwie linie kolejowe: poznańsko-kluczborska i oleśnicko-gnieźnieńska. Dobra ziemskie wraz z Radlinem miały 20719 mórg powierzchni. Pałac był reprezentacyjną siedzibą Radolińskich, zaś gospodarką majątku zarządzano we dworze w Bogusławiu (patrz oddzielny opis w katalogu). Dobra stanowiły zarazem majorat Bogusław – Jarocin, w skład którego wchodziło także kilkanaście okolicznych folwarków.
Alfred i Elżbieta von Radolin mieli syna Jana Hugo Wilhelma (1894-1965) ożenionego z Ewą von Wedel (1893-1927) oraz córkę Łucję Charlottę. Dziedzic Jarocina – Hugo von Radolin zmarł 20 lipca 1917 r. w Jarocinie. Jeszcze pod koniec tego roku spłonęła zachodnia i centralna część pałacu, wraz z częścią cennych kolekcji zgromadzonych przez właścicieli. Słynna była np kolekcja broni (największa w Wielkopolsce), biblioteka albo też egzotyczne elementy wyposażenia przywiezione przez dziedzica z dalekiego wschodu. Pałac wprawdzie został odbudowany, lecz nie odzyskał już dawnej świetności. Po śmierci Hugona pałac (wraz z tytułem hrabiowskim) przeszedł na jego wnuka – Jana (Hansa) Hugona von R.. Hans zaślubił Ewę von Wedel dnia 8 kwietnia 1919 r. w Weimarze. Mieli pięcioro dzieci: Marię Elżbietę (1920-2010), Cecylię Gabrielę (1922-2010), Wilhelma Alfreda (1925-1945), Hugona Ignacego (1926-2006) i Huberta Juliusza Jana (ur. w 1933 r.). Żadne z nich nie ożeniło się i nie posiadało potomstwa. W 1926 r. pod zarządem Jana Hugo v. Radolin dobra liczyły 1914 ha. Miasto w tym czasie liczyło 7005 m-ców. Oprócz magistratu i niezbędnych urzędów posiadało cukrownię, 2 cementownie, 3 cegielnie, 3 młyny, tartak, garbarnię skór, fabryki maszyn i narzędzi rolniczych, fabryki mebli i papy dachowej, fabrykę powozów, Spółdzielnię „Rolnik”, 2 mleczarnie, rzeźnię oraz gazownię miejską. Starostą był Jan Modelski, a burmistrzem Edmund Regalski. Zarządcą 450-hektarowych dóbr nie należących do majoratu Bogusław – Jarocin był Józef Jaworski.
Dziedzic Jan von Radolin opuścił majątek wraz z rodziną dnia 24 stycznia 1945 r., na kilka godzin przed nadejściem Armii Czerwonej. Po wojnie pałac wraz z folwarkiem Bogusław został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego. Lokalne władze powstałe po wojnie próbowały zabezpieczać cenne przedmioty z pałacu, co w niewielkiej mierze się udało. Ziemie majątku rozparcelowano, budynki folwarku w Bogusławiu zostały rozebrane, a pałac zaadoptowano do nowych funkcji. Po wojnie mieściły się tu różnorakie instytucje, np szkoła podstawowa, Ośrodek Szkolenia Bibliotekarzy, Państwowa Szkoła Muzyczna, siedziba koła Polskiego Towarzystwa Historycznego, biblioteka i in.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html
Księga Adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Mapster:
6720 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1889.jpg
6722 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1944.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neogotycki. Budynek wzniesiony na nieregularnym, wydłużonym planie, w dł. osi NW-SE, fasadą skierowany na NE (płn.-wschód), Korpus piętrowy, z wyższymi skrzydłami po bokach i znacznym, wysokim ryzalitem przypominającym wieżę bramną zamku, z półkolisto zamkniętymi oknami i herbami po bokach. Ryzalit poprzedzony jest wysuniętym parterowym gankiem, zwieńczonym krenelażem. Dachy płaskie, ściany dookoła całego budynku zwieńczone krenelażem. W elewacji ogrodowej nieznaczny ryzalit o wys. trzech kondygnacji, z wąskimi oknami zamkniętymi od góry łukami, poprzedzony wysokim schodami i tarasem. Wewnątrz pałacu zachowały się drewniane elementy neogotyckiego wykończenia oraz zabytkowe schody.

Park

Park krajobrazowy, niegdyś w stylu angielskim, z poł. / k. XIX w. zajmujący dz. ewid. nr ...902/4 i kilka dz. przyległych od str. płd., o łącznej pow. 22,9 ha. Reprezentacyjna część parku rozciągała się w kier. płn.-wschodnim od pałacu. Dookoła biegła aleja obwodowa, do której promieniście prowadziły alejki ze środka tej części założenia. Podobny układ, ale o mniejszej średnicy znajdował się w części płd.-zach. W północnej części parku znajdowała się bażantarnia.
Do parku nie zaliczamy terenu po zlikwidowanym podwórzu gospodarczym folwarku Bogusław. W parku zachowały się dwa stawy w cz. płd.-wschodniej oraz amfiteatr i tzw. „skarbczyk” - prawdopodobnie relikty średniowiecznego zamku. Obecnie jest to Park Miejski im. Radolińskich.

Inne

Skarbczyk prawdopodobnie z XV w. i 1894 r. nr rej.: 439/Wlkp/A z 27.12.1961 i z 21.08.1968
Dwór z 2. poł. XIX w. nie ujęty w rej. zabytków.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Jacek Koszalik5 lat i 12 miesięcy temu
W 2017 roku pałac w ramach rewitalizacji jarocińskiej Starówki poddany został gruntownej renowacji. Pod koniec lata 2018 r. będzie oddany wraz z odnowionym parkiem.