Jaraczewo

Stan obecny

Teren pod zarządem J.S.T.

Historia

Dwór z pocz. XIX w.
Historię powstania wsi Jaraczewo skrywają mroki dziejów, wiadomo jednak że istniała ona nad brzegiem rzeki Obry już w XIV w. Należała do Zarembów, początkowo tych z sąsiedniego Noszkowa (Noskowa) i Pogorzeli, później miejscowych. Jeszcze w 1462 r. Jakub Noszkowski rezygnował 11 łanów we wsi Mikołajowi z Jaraczewa. Na podst. zapisek z ksiąg ziemskich możemy określić, od kiedy właściciele zaczęli posługiwać się nazwiskiem Jaraczewskich. Nastąpiło to mniej więcej w latach 80. XV w. Jeszcze w 1464 r. połowa wsi znajdowała się w rękach dziedziców z Pogorzeli: Lurantha i jego bratanka Jana. W tymże roku na swojej części Mikołaj zapisywał czynsz dla Kapituły Katedralnej w Poznaniu.
Już w XV w. Jaraczewscy wybudowali we wsi kościół parafialny. Posługiwali się rodowym herbem Zaręba. W kolejnych latach, zapewne za czasów Macieja Jaraczewskiego ożenionego z Barbarą, pod wsią powstał także drugi kościółek p.w. Świętego Krzyża. Już ok. 1519 r. wieś była lokowana przez Tyburcego Jaraczewskiego, na mocy dokumentu króla Zygmunta I Starego. Ponoć dokument nadania praw miejskich zachował się do czasów obecnych, Jaraczewo podzieliło się wówczas na wieś i miasto. W latach 40. XVI w. dziedzicami byli Baltazar, Łukasz i Wojciech Jaraczewscy; wtedy też w zapiskach pojawiła się po raz pierwszy nazwa Chytrowo. Bracia J. niebawem ponowili zapis czynszu w wys. 12 grzywien rocznie dla kapituły poznańskiej, a także zapisali 2 grzywny i 3 wiardunki dla ks. Macieja Szyszkowskiego, altarysty NMP w katedrze poznańskiej (za 40 grzywien wyderku). Bracia mieli prawdopodobnie swoje oddzielne dwory, co wnioskujemy na podst. zapiski z 1544 r. o dworze Wojciecha J., cześnika kaliskiego, w części wsi nazwanej od jego imienia Wojciechowem. Z kolei Łukasz zwany „Baryczka” posiadał także Łobesz i części Chytrowa. Trzeci, Baltazar ożenił się z Łucją Padniewską, z którą miał synów: Jana, Andrzeja i Władysława Jaraczewskich. Każdy z braci wydzierżawiał, a nawet sprzedawał swoje części, jednak szczegółowe opisy tych transakcji pominiemy ze wzgl. na objętość tekstu. Z 1594 r. pochodzi zapiska o dworze i placu w Jaraczewie, należącym do sukcesorów Łukasza J., które to jego córka Teofila sprzedała Andrzejowi Kociołkowskiemu. Wśród innych współwłaścicieli wsi znajdujemy Pogorzelskich, Dachowskich, Kunińskich i Andrzeja Pruszak - Bieniewskiego. Na przeł. XVI i XVII w. dziedzicem był Krzysztof J., następnie jego synowie Jan i Adam. W tymże czasie wzmiankowana jest także córka Łukasza, Zofia Jaraczewska, zamężna za Jana Tymienieckiego. Od 1617 r. części dóbr znajdowały się także w rękach Bojanowskich h. Junosza. W 1629 r. miasto posiadało 50 domów i 3 browary. Głównymi dziedzicami po Janie J. zostali jego synowie Stefan i Zygmunt. W 1654 r. sprzedali oni część dóbr stryjowi – Adamowi J. Tenże Adam miał synów Krzysztofa i Stanisława, którzy odziedziczyli dobra po ojcu.
W latach 60. XVIII w. dziedzic Tadeusz Jaraczewski, starosta solecki, wybudował na terenie Jaraczewa dwór, w którym rodziły się dzieci jego i Marianny z Wielopolskich. Dziedziczka zmarła mając zaledwie 34 lata, dnia 10 kwietnia 1769 r. We dworze zmarł również ich syn, 7-letni Wiktor. Zapiski z tego okresu wyraźnie precyzują, że ów dwór wznosił się w Jaraczewie. W 1780 r. zmarł w nim także kolejny niepełnoletni syn Tadeusza i Marianny – Ignacy Adam Hieronim. Dziedzic – Tadeusz J. był wielkim patriotą, a za swoje zasługi otrzymał Order Św. Stanisława, O. Orła Białego i wiele innych. Pod koniec życia zachorował na astmę, na którą zapadł we wrześniu 1795 r. w swoim innym majątku - Jeziora. W październiku był już ciężko chory i trafił do szpitala w Poznaniu, gdzie zwołano dla niego konsylium złożone z 5 lekarzy. Zmarł 3 grudnia, zaś zwłoki przetransportowano do Jaraczewa, gdzie został pochowany w miejscowym kościele.
W okresie do k. XVIII w. w zapiskach przewija się cała plejada osób mieszkających we dworze: pisarz Michał Jastrzębski, komisarz Stanisław Krzywiński, ekonom Maciej Poplewski z żoną Marianną i wiele innych. W zapisce z 1797 r. dwór określono jako „villa J. alter Chytrowo ex aula”, zaś w 1800 r. znajdujemy już „dwór Chytrowo”. Nadal mieszkają tu Poplewscy, Sokołowscy zajmujący się stawami, komisarzostwo Bukowscy, etc… Dziedzicem na pocz. XIX w. był Hieronim Jaraczewski, syn Teodora i Antoniny Radoszewskiej, zaś od ok. 1827 r. Zygmunt Jaraczewski. Zapewne w czasach Hieronima, ok. 1813 r. wybudowano w Chytrowie obecny dwór. Mniej więcej w tym czasie Prusacy utworzyli w Chytrowie domenę, wzmiankowaną w zapisce z 1833 r. o śmierci 46-letniego Faustyna Jaraczewskiego (syna Wojciecha). Kolejną wzmiankę o domenie Chytrowo znajdujemy w 1835 r. i dotyczy ona śmierci 20-letniego Tadeusza J. (syna Zygmunta i Anny Szatkowskiej), niedoszłego dziedzica Łowęcic i Wojciechowa. Od ok. 1837 r. dziedzicem Ch. był Edward Józef Hieronim J., ożeniony z Konstancją Józefą Chwalibóg. Zmarł 25 marca 1844 r. „u lekarzy” w Poznaniu, pozostawiając wdowę i pięcioro dzieci: 8-letniego Zygmunta, 6-letniego Tadeusza, Mariannę, 2-letnią Kazimierę i roczną Annę. Podobnie zakończył swój żywot Zygmunt J. (brat Edwarda?) dziedzic Łowęcic, będąc na wizycie u lekarza w Lesznie, dnia 1 lipca 1849 r. Majątek w Chytrowie odziedziczył najstarszy syn Edwarda – Zygmunt Jan Hieronim Jaraczewski – który dnia 11 czerwca 1857 r. zaślubił Elżbietę Marię Emilię Stablewską h. Oksza. W 1858 r. urodziła się ich córka Zygmunta Katarzyna Irena, w 1860 r. syn Edward Ignacy, w 1862 r. Bogumiła (zm. w lipcu 1863 r.), a w październiku 1863 r. córka Gabriela Emilia Józefa. W tamtym czasie we wsi znajdował się także niewielki folwark należący do Kościoła Kat., a jego posesorami byli Kazimierz i Maria z Boerschów Chmielewscy.
W lutym 1876 r. sąd w Śremie przeznaczył majątek rycerski w Chytrowie do licytacji. Pow. dóbr wynosiła wówczas ok. 396 ha. Jednak dwa miesiące później licytacja została anulowana, zaś Jaraczewscy przekazali Chytrowo Maciejowi Stablewskiemu h. Oksza, synowi Karola z Zalesia i Korduli Sczanieckiej. Nowy dziedzic ożeniony był z Lucyną Suchorzewską h. Zaręba i już w 1878 r. urodził im się syn Maciej. W tym samym roku Konstancja Jaraczewska wyszła za Tertuliana Stablewskiego, a w kwietniu 1879 r. urodziła się ich córka, Lucyna Melania. Dobra w tym czasie należały do Macieja, jednak ten wydzierżawił je bratu Tertulianowi. Sam zaś osiadł w Poznaniu po tym, gdy 29-letnia dziedziczka – Lucyna Stablewska – zmarła na suchoty (25 października 1884 r.). Dziedzic zmarł nagle, na apopleksję, dnia 27 lutego 1897 r. i pochowany został w Jaraczewie.
W 1871 r. miasto Jaraczewo (albo też Jaraczew) leżało w pow. śremskim i liczyło 1105 m-ców w 92 domach, w tym 832 katolików, 126 ewangelików i 147 żydów; 298 analfabetów. Wieś Chytrowo ok. 1885 r. liczyła 311 m-ców w 38 domach. Na terenie dominium, czyli majątku Macieja Stablewskiego, znajdowało się 8 domów ze 144 m-cami (wszyscy katolicy). W miasteczku znajdował się kościół i synagoga, szkoła, trzy gorzelnie, fabryka serów, kółko włościańskie i kasa pożyczkowa. Był też przystanek poczty osobowej kursującej pomiędzy Jarocinem a Lesznem.
Po śmierci Macieja Stablewskiego dobrami krótko zarządzał jego brat Stanisław, jednak wkrótce Chytrowo wraz z Wincentowem sprzedano firmie skupującej majątki od polskich rolników - Drwęski & Langner. W 1905 r. firma sprzedała 1500-morgowy majątek Antoniemu Łebińskiemu h. Łodzia i Bohdanowi Trzebińskiemu h. Szeliga z Gnojna pod Inowrocławiem. Trzebiński ożeniony był z Janiną Józefą z Lubrańca Dąmbską h. Godziemba. W 1907 r. w Chytrowie urodziła im się córka Halina Maria, a w 1909 r. Izabela Maria. W 1911 r. Łebiński posiadał także Tworzymirki; w tymże roku uczestniczył przy chrzcie trzeciej córki przyjaciela – Janiny Marii Teresy Trzebińskiej. Zapewne przeprowadził się on do Tworzymirek, zaś Chytrowo pozostało w rękach Trzebińskich. W 1913 r. w Ch. odbył się ślub Józefy Dąmbskiej, córki Antoniego i Marii Mittelstaedt, z Andrzejem Sucharskim z Chwalęcic, synem Stanisława i Marii Zaborowskiej. Córka dziedziców – Teresa - zmarła mając zaledwie 17 lat, na zapalenie mózgu, dnia 29 grudnia 1928 r.
Majątek ziemski w samym Jaraczewie zanikł zapewne jeszcze w XIX w., natomiast w księgach adresowych okresu międzywojennego znajdujemy Chytrów z właścicielem Bogdanem Trzebińskim. Majątek specjalizował się w hodowli bydła rasy czerwono-poznańskiej. Ogólny areał wynosił 328 ha, na co składało się 220 ha ziem uprawnych, 4 ha łąk i pastwisk, 90 ha lasów oraz 14 ha nieużytków. W 1929 r. córka dziedzica – Halina Maria – wyszła za Wacława de Bylina, syna Wacława i Izabeli Grodzickiej. Dziedzic Bogdan Trzebiński umarł na paraliż, dnia 12 października 1932 r. Niedługo później Jaraczewo straciło prawa miejskie, na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1934 r. Rok później dobra w Chytrowie z powrotem stały się Jaraczewskich, a to za sprawą ożenku Izabeli Marii Trzebińskiej z Tadeuszem Nikodemem Jaraczewskim, synem Stefana Bogumiła J. i Eleonory Zofii Kukuły. W latach 1939-45 Jaraczewo nosiło nazwę Obraground, zaś Chytrowo – Schalkau. Po 2. wojnie światowej dawny folwark włączono w obręb administracyjny Jaraczewa.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html;
Strona internetowa U.G. Jaraczewo:
http://www.jaraczewo.pl/ziemia-jaraczewska/z-kart-historii.html
Księga Adresowa Polski, 1930;
Mapster:
6714 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: http://maps.mapywig.org/m/German_maps/series/025K_TK25/4069_Borek_1911.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta, fasadą zwrócony na płd. z lekkim odchyleniem zachodnim, parterowo-piętrowy, nakryty dwuspadowym dachem naczółkowym. Od zachodu poprzecznie dostawione skrzydło z dobudowaną od płd., zapewne w okresie międzywojennym, niższą, wysuniętą częścią zwieńczoną trójkątnym frontonem. Pośrodku korpusu, od str. płd., jednoosiowa facjata w dachu.

Park

Park dworski z 2. poł. XIX w. o pow. ok. 6,3 ha., a razem z dz. ewid. sąsiadującą od płn. (ze stawem) – ok. 9,7 ha. (pomiar Geoportal, 9.11.2018 r.). Obecnie jest to park miejski im. Powstańców Wielkopolskich. Wśród starodrzewu dominują klony, jesiony i graby. Przedstawicielem odmian poch. zagranicznego jest jałowiec chiński, rosnący naprzeciwko wjazdu. Niegdyś (na pocz. XX w.) park liczył ok. 12 ha i obiegała go aleja spacerowa. W tamtych czasach staw był nieznacznie mniejszy, jednak już wówczas znajdowała się na nim istniejąca do dzisiaj wyspa. Drzewostan parku mocno ucierpiał podczas nawałnic w sierpniu 2017 r.

Inne

Zabudowania folwarczne: gorzelnia, stajnia z 1830 r. oraz spichlerz zbożowy z 1880 r.;
Kościół, późnoklasycystyczny, 1843 r., p.w. św. Marii Magdaleny
Synagoga, neoromańska, XIX w. – obecnie GOK
Młyn, częściowo z 1883 r. / pocz. XX w.
Pomnik amerykańskich lotników którzy zginęli tu w 1945 r.

tekst:
Marek polskiezabytki.pl 2011
Jacek Koszalik