Jelitowo
Województwo:wielkopolskie
Powiat:gnieźnieński
Gmina:Niechanowo
Rodzaj obiektu:Dwór
Powiat:gnieźnieński
Gmina:Niechanowo
Rodzaj obiektu:Dwór
Rejestr zabytków
Zespół:dworski, 2 poł. XIX w., nr rej.: 2107/A z 22.10.1986Stan obecny
Własność prywatna, Anna i Witold Młodak.Dom Pod Aniołem - Prywatny Dom Opieki dla osób starszych.
Jelitowo 1
Historia
Dwór z k. XIX w.Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z pocz. XV w., gdy jej dziedziczka o imieniu Grzymka procesowała się z niejakim Jakuszem. Być może jej mężem był Maciej, zaś synami Stanisław i Marcin (?), o których mówi zapiska z ok. 1440 r. Ok. 1460 r. znany też jest Wojciech zwany "Luszyek" ożeniony z Dorotą, którzy to mieli synów Mikołaja i Marcina, braci niedzielnych (określenie pochodzi od pojęcia "niedziału" - formy dziedziczenia). W 2. poł. XV w. właściciele wsi zaczęli posługiwać się nazwiskiem Jelitowskich. W 1522 r. znany był Jan Jelitowski zwany "Trojanem", oprócz którego dziedzicem części wsi był Szymon Chwalikowski. Inną część Piotr J. sprzedał w 1539 r. Marcinowi Kamieńskiemu, zaś ten synowi Chwalikowskiego, jednak zasadniczo Jelitowscy dzierżyli wieś do przełomu XVI i XVII w. W międzyczasie wśród jej właścicieli pojawiła się rodzina Gronowskich i Jan Kowalski, który w 1599 r. sprzedał swe części odziedziczone po stryju Kasprze oraz połowę kamienicy w Gnieźnie, Janowi Borkowskiemu. W zapiskach z pocz. XVII w. wśród licznych nazwisk pojawiają się Gurowscy z Gurowa, Modliszewscy i Skrzetuscy, z których Jan był dziedzicem wsi w 1622 r. Synowie tegoż Jana: Adam i Stanisław, w 1635 r. dokonali podziału majątku. W tym samym roku Adam sprzedał J. dziedzicowi Żydowa - Wojciechowi Jarochowskiemu. Inną część Jelitowa trzymał Piotr Iwiński, który w 1638 r. sprzedał ją wraz z Jarząbkowem i częścią Michałek Katarzynie z Bnina Opalińskiej, córce Andrzeja, ta zaś w 1639 r. oddała J., Czechowo i Jarząbkowo swej siostrze przyrodniej Teresie. Trzeba wspomnieć, że Katarzyna posiadała inne liczne dobra, w tym Pleszew z okolicznymi wsiami. Od ok. poł. XVII w. tę część trzymał Łukasz Pigłowski ożeniony z Anną Mysłkowską. W 1651 r. przekazał majątek synowi Janowi, ożenionemu z Anną Baszkowską. Sprezentował też synowej 15 tys. złp. posagu. Ostatnia wzmianka o Pigłowskich i ich sukcesorach pochodzi z 1675 r. W tymże roku Jelitowo wraz z Czechowem, Jarząbkowem i in. dostał Jan Popowski. Z kolei Wojciech Jarochowski dał swoją część wraz z Żydowem i karczmą na przedmieściach Gniezna zwaną "Jelenia Głowa" swemu synowi Chryzostomowi. Ten w 1665 r. sprzedał wszystko Helenie Mańkowskiej. Mańkowska wyszła za Krzysztofa Bieniewskiego-Pruszaka, z którym miała syna Pawła. W 1727 r. tę część Jelitowa i pozostałe dobra po Mańkowskiej otrzymał w spadku Franciszek Jaraczewski, syn Stanisława. Kilka lat później sprzedał wszystko Katarzynie Cielęckiej, która w 1735 r. scedowała swe prawa Antoniemu Smoleńskiemu. Ten na mocy cesji stał się posesorem dóbr (Żydowo, Jelitowo, Kosmowo, cz. Zołcza i karczma Jelenia Głowa). Dziedzicem w 1766 r. był Maciej Jarochowski, syn Aleksandra. W tymże roku sprzedał on majątek swemu siostrzeńcowi Antoniemu, za kwotę 100 zł. węgierskich. W kolejnych latach Smoleńscy z posesorów stali się właścicielami Żydowa, Cielmowa, Jelitowa, etc... W 1777 r. Antoni Piotr Smoleński podzielił dobra pomiędzy dzieci, na skutek czego majętność żydowską miał dostać syn Stanisław, wojski bydgoski, dopłacając bratu Józefowi 50 tys. złp. Po 8 latach dziedzic zmienił jednak dyspozycję, tłumacząc się słabym zdrowiem podczas spisywania aktu. Ostatecznie Józef musiał zapłacić 110 tys. złp., zaś Stanisław ponad 200 tys. W 1787 r. Stanisław Smoleński odkupił od brata klucz żydowski i został jego jedynym właścicielem. Posesorem w tym czasie był Franciszek Włostowski ożeniony z Salomeą z Rochembachów. Ok. 1790 r. Smoleńscy sprzedali dobra Adamowi Bielskiemu, podkomorzemu królewskiemu. Posesorami Jelitowa za rządów tegoż byli Zofia i Andrzej Suchoccy. Ok. 1820 r. dziedzicem był Wincenty Ługowski ożeniony z Marianną Wolską, następnie wieś przeszła w ręce Chrzanowskich h. Nowina. Stanisław Antoni Chrzanowski (1788-1856) ożenił się z Balbiną Masłowską (1807-1902), z którą mieli pięcioro dzieci, w tym Nicefora Jana Stanisława (ur. 1829), Teodozję Magdalenę Balbinę (ur. 1830), Michała Tadeusza (1840-1883) i Wiktora Stefana Wacława (1844-1885). Dziedzicem został ich brat - Teofil Piotr Jakub (1835-1902), który w 1865 r. w Mokronosie zaślubił Magdalenę Schrader. Ze związku tego pochodziły dwie córki: Michalina zamężna za Telesfora Palędzkiego h. Drogosław i Walentyna zamężna za Leona Swiniarskiego h. Poraj.
W 1885 r. na Jelitowo składała się wieś oraz dominium o rozległości 857 mórg. Było tu 11 domów ze 133 m-cami wyznania katolickiego, w tym 60 analfabetów. Dominium nadal należało do T. Chrzanowskiego, który ok. 1890 r. wystawił tu nowy dwór. Jednak potomkowie Chrzanowskich nie pozostali w Jelitkowie, ponieważ w połowie lat 90. XIX w. majątek został wystawiony na licytację. W dniu 14 czerwca 1897 r. nabył go w drodze konkursu Tomasz Koschembahr-Łyskowski h. Doliwa z Wiesbadenu (1868-1938). Stary dziedzic, Teofil Chrzanowski zamieszkał w Gnieźnie, gdzie zmarł 5 lutego 1902 r. Tomasz Ł. ożeniony był z Marią Prandota-Trzcińską na Trzcinnie h. Rawicz, z którą prawdopodobnie nie miał potomstwa. Jego kuzynem był Ignacy Łyskowski - profesor, prawnik, rektor Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1923-1924. W 1926 r. pod zarządem Tomasza Łyskowskiego majątek liczył 195 ha i dostarczał 844 talary czystego dochodu gruntowego. Na ogólny areał składało się 282 ha ziem uprawnych, 8 ha łąk i pastwisk, 4 ha nieużytków i 1 ha wody. Dobra oprócz upraw specjalizowały się w hodowli bydła czarno-białego rasy nizinnej. W okresie międzywojennym wieś leżała w pow. witkowskim, a w 1930 r. liczyła 165 m-ców. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał Skarb Państwa Polskiego; na terenie gospodarstwa utworzono PGR, zlikwidowany ustawowo w latach 90. XX w. Po przejęciu obiektu przez AWRSP, ta sprzedała dwór, w którym początkowo znajdowała się restauracja, następnie prywatny dom opieki.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Strona internetowa "Domu Pod Aniołem": https://domyopieki.pl/prezentacja/dom-pod-aniolem,2041702.html
Wszystkie prawa zastrzeżone!
Opis
Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie odwróconej litery "T", w dłuższj osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na wschód. Parterowo - piętrowy, podpiwniczony, składający się z dwóch zasadniczych brył umieszczonych w stos. do siebie prostopadle, z piętrową prostą wystawką umieszczoną w narożu pomiędzy bryłami od str. wschodniej. Wystawka ta wieńczy wejście osłonięte filarowym portykiem dźwigającym balkon. Do wejścia prowadzą trójbiegowe schody. Po przebudowie i przystosowaniu budynku do nowych celów, wejście wzbogacono o boczny podjazd dla wózków inwalidzkich. W elewacji ogrodowej wejście umieszczone jest analogicznie, z tym że prowadzą do niego jednobiegowe schody z metalową poręczą. Całość nakryta jest dachami dwuspadowymi, w których dodatkowo umieszczono jednoosiowe facjatki; dwie od str. wschodniej i trzy od zachodniej.Park
Park z k. XIX w. wraz z dworem zajmuje dz. ew. nr 300308_2.0010.7/2 o pow. 3,7448 ha (Geoportal, 25.06.2017 r.). Zachodnią część parku (ograniczoną kanałem Rudnik i drogą) stanowi łąka o trójkątnym kształcie. W płn. narożniku parku znajduje się śródparkowy staw, zasilany wodą ze wspomnianego kanału. Za kolejną drogą, w kier. północnym, znajduje się drugi staw którego do pow. parku nie liczymy. Na wschód od. cz. rezydencjonalnej znajduje się dawne podwórze gospodarcze.Inne
Szkoła, mur., 1921 r.Zabudowania folwarczne, poł. XIX w., przeł. XIX / XX w.
tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011
Komentarze
Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.