Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Jelitowo
Zdjęcie dla portalu Miecia Postołowska 2012
Miniatura JelitowoMiniatura JelitowoMiniatura JelitowoMiniatura Jelitowo

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

robert rydwelskiMarek Kujawa

Jelitowo

Województwo:wielkopolskie
Powiat:gnieźnieński
Gmina:Niechanowo
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Zespół:dworski, 2 poł. XIX w., nr rej.: 2107/A z 22.10.1986

Stan obecny

Własność prywatna, Anna i Witold Młodak.
Dom Pod Aniołem - Prywatny Dom Opieki dla osób starszych.
Jelitowo 1

Historia

Dwór z k. XIX w.
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z pocz. XV w., gdy jej dziedziczka o imieniu Grzymka procesowała się z niejakim Jakuszem. Być może jej mężem był Maciej, zaś synami Stanisław i Marcin (?), o których mówi zapiska z ok. 1440 r. Ok. 1460 r. znany też jest Wojciech zwany "Luszyek" ożeniony z Dorotą, którzy to mieli synów Mikołaja i Marcina, braci niedzielnych (określenie pochodzi od pojęcia "niedziału" - formy dziedziczenia). W 2. poł. XV w. właściciele wsi zaczęli posługiwać się nazwiskiem Jelitowskich. W 1522 r. znany był Jan Jelitowski zwany "Trojanem", oprócz którego dziedzicem części wsi był Szymon Chwalikowski. Inną część Piotr J. sprzedał w 1539 r. Marcinowi Kamieńskiemu, zaś ten synowi Chwalikowskiego, jednak zasadniczo Jelitowscy dzierżyli wieś do przełomu XVI i XVII w. W międzyczasie wśród jej właścicieli pojawiła się rodzina Gronowskich i Jan Kowalski, który w 1599 r. sprzedał swe części odziedziczone po stryju Kasprze oraz połowę kamienicy w Gnieźnie, Janowi Borkowskiemu. W zapiskach z pocz. XVII w. wśród licznych nazwisk pojawiają się Gurowscy z Gurowa, Modliszewscy i Skrzetuscy, z których Jan był dziedzicem wsi w 1622 r. Synowie tegoż Jana: Adam i Stanisław, w 1635 r. dokonali podziału majątku. W tym samym roku Adam sprzedał J. dziedzicowi Żydowa - Wojciechowi Jarochowskiemu. Inną część Jelitowa trzymał Piotr Iwiński, który w 1638 r. sprzedał ją wraz z Jarząbkowem i częścią Michałek Katarzynie z Bnina Opalińskiej, córce Andrzeja, ta zaś w 1639 r. oddała J., Czechowo i Jarząbkowo swej siostrze przyrodniej Teresie. Trzeba wspomnieć, że Katarzyna posiadała inne liczne dobra, w tym Pleszew z okolicznymi wsiami. Od ok. poł. XVII w. tę część trzymał Łukasz Pigłowski ożeniony z Anną Mysłkowską. W 1651 r. przekazał majątek synowi Janowi, ożenionemu z Anną Baszkowską. Sprezentował też synowej 15 tys. złp. posagu. Ostatnia wzmianka o Pigłowskich i ich sukcesorach pochodzi z 1675 r. W tymże roku Jelitowo wraz z Czechowem, Jarząbkowem i in. dostał Jan Popowski. Z kolei Wojciech Jarochowski dał swoją część wraz z Żydowem i karczmą na przedmieściach Gniezna zwaną "Jelenia Głowa" swemu synowi Chryzostomowi. Ten w 1665 r. sprzedał wszystko Helenie Mańkowskiej. Mańkowska wyszła za Krzysztofa Bieniewskiego-Pruszaka, z którym miała syna Pawła. W 1727 r. tę część Jelitowa i pozostałe dobra po Mańkowskiej otrzymał w spadku Franciszek Jaraczewski, syn Stanisława. Kilka lat później sprzedał wszystko Katarzynie Cielęckiej, która w 1735 r. scedowała swe prawa Antoniemu Smoleńskiemu. Ten na mocy cesji stał się posesorem dóbr (Żydowo, Jelitowo, Kosmowo, cz. Zołcza i karczma Jelenia Głowa). Dziedzicem w 1766 r. był Maciej Jarochowski, syn Aleksandra. W tymże roku sprzedał on majątek swemu siostrzeńcowi Antoniemu, za kwotę 100 zł. węgierskich. W kolejnych latach Smoleńscy z posesorów stali się właścicielami Żydowa, Cielmowa, Jelitowa, etc... W 1777 r. Antoni Piotr Smoleński podzielił dobra pomiędzy dzieci, na skutek czego majętność żydowską miał dostać syn Stanisław, wojski bydgoski, dopłacając bratu Józefowi 50 tys. złp. Po 8 latach dziedzic zmienił jednak dyspozycję, tłumacząc się słabym zdrowiem podczas spisywania aktu. Ostatecznie Józef musiał zapłacić 110 tys. złp., zaś Stanisław ponad 200 tys. W 1787 r. Stanisław Smoleński odkupił od brata klucz żydowski i został jego jedynym właścicielem. Posesorem w tym czasie był Franciszek Włostowski ożeniony z Salomeą z Rochembachów. Ok. 1790 r. Smoleńscy sprzedali dobra Adamowi Bielskiemu, podkomorzemu królewskiemu. Posesorami Jelitowa za rządów tegoż byli Zofia i Andrzej Suchoccy. Ok. 1820 r. dziedzicem był Wincenty Ługowski ożeniony z Marianną Wolską, następnie wieś przeszła w ręce Chrzanowskich h. Nowina. Stanisław Antoni Chrzanowski (1788-1856) ożenił się z Balbiną Masłowską (1807-1902), z którą mieli pięcioro dzieci, w tym Nicefora Jana Stanisława (ur. 1829), Teodozję Magdalenę Balbinę (ur. 1830), Michała Tadeusza (1840-1883) i Wiktora Stefana Wacława (1844-1885). Dziedzicem został ich brat - Teofil Piotr Jakub (1835-1902), który w 1865 r. w Mokronosie zaślubił Magdalenę Schrader. Ze związku tego pochodziły dwie córki: Michalina zamężna za Telesfora Palędzkiego h. Drogosław i Walentyna zamężna za Leona Swiniarskiego h. Poraj.
W 1885 r. na Jelitowo składała się wieś oraz dominium o rozległości 857 mórg. Było tu 11 domów ze 133 m-cami wyznania katolickiego, w tym 60 analfabetów. Dominium nadal należało do T. Chrzanowskiego, który ok. 1890 r. wystawił tu nowy dwór. Jednak potomkowie Chrzanowskich nie pozostali w Jelitkowie, ponieważ w połowie lat 90. XIX w. majątek został wystawiony na licytację. W dniu 14 czerwca 1897 r. nabył go w drodze konkursu Tomasz Koschembahr-Łyskowski h. Doliwa z Wiesbadenu (1868-1938). Stary dziedzic, Teofil Chrzanowski zamieszkał w Gnieźnie, gdzie zmarł 5 lutego 1902 r. Tomasz Ł. ożeniony był z Marią Prandota-Trzcińską na Trzcinnie h. Rawicz, z którą prawdopodobnie nie miał potomstwa. Jego kuzynem był Ignacy Łyskowski - profesor, prawnik, rektor Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1923-1924. W 1926 r. pod zarządem Tomasza Łyskowskiego majątek liczył 195 ha i dostarczał 844 talary czystego dochodu gruntowego. Na ogólny areał składało się 282 ha ziem uprawnych, 8 ha łąk i pastwisk, 4 ha nieużytków i 1 ha wody. Dobra oprócz upraw specjalizowały się w hodowli bydła czarno-białego rasy nizinnej. W okresie międzywojennym wieś leżała w pow. witkowskim, a w 1930 r. liczyła 165 m-ców. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał Skarb Państwa Polskiego; na terenie gospodarstwa utworzono PGR, zlikwidowany ustawowo w latach 90. XX w. Po przejęciu obiektu przez AWRSP, ta sprzedała dwór, w którym początkowo znajdowała się restauracja, następnie prywatny dom opieki.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Strona internetowa "Domu Pod Aniołem": https://domyopieki.pl/prezentacja/dom-pod-aniolem,2041702.html
Wszystkie prawa zastrzeżone!



Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie odwróconej litery "T", w dłuższj osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na wschód. Parterowo - piętrowy, podpiwniczony, składający się z dwóch zasadniczych brył umieszczonych w stos. do siebie prostopadle, z piętrową prostą wystawką umieszczoną w narożu pomiędzy bryłami od str. wschodniej. Wystawka ta wieńczy wejście osłonięte filarowym portykiem dźwigającym balkon. Do wejścia prowadzą trójbiegowe schody. Po przebudowie i przystosowaniu budynku do nowych celów, wejście wzbogacono o boczny podjazd dla wózków inwalidzkich. W elewacji ogrodowej wejście umieszczone jest analogicznie, z tym że prowadzą do niego jednobiegowe schody z metalową poręczą. Całość nakryta jest dachami dwuspadowymi, w których dodatkowo umieszczono jednoosiowe facjatki; dwie od str. wschodniej i trzy od zachodniej.

Park

Park z k. XIX w. wraz z dworem zajmuje dz. ew. nr 300308_2.0010.7/2 o pow. 3,7448 ha (Geoportal, 25.06.2017 r.). Zachodnią część parku (ograniczoną kanałem Rudnik i drogą) stanowi łąka o trójkątnym kształcie. W płn. narożniku parku znajduje się śródparkowy staw, zasilany wodą ze wspomnianego kanału. Za kolejną drogą, w kier. północnym, znajduje się drugi staw którego do pow. parku nie liczymy. Na wschód od. cz. rezydencjonalnej znajduje się dawne podwórze gospodarcze.

Inne

Szkoła, mur., 1921 r.
Zabudowania folwarczne, poł. XIX w., przeł. XIX / XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.