Kotlin

Stan obecny

Ruina. Teren pod zarządem J.S.T.

Historia

Dwór z poł. XVII w.
Ślady osadnictwa na terenie Kotlina pochodzą z VI w. p.n.e. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1397 r., jednak istniała ona znacznie wcześniej, ponoć w XIII w. była nawet miastem. Pierwszych właścicieli poznajemy nieco później, bo dopiero w poł. XV w. Byli to Mikołaj i Szymon, którzy pisali się z Kotlina, a także Krystyn, już wtedy zwany Kotlińskim. W 1450 r. Mikołaj, chorąży kaliski, wraz z żoną Agnieszką de Neysza i synami Janem i Andrzejem zapisywali czynsz mansjonarzom w Pleszewie. Później przez wieś przewinęli się: Mikołaj Gruszczyński, niejaki Krczon, Wawrzyniec Gruszczyński zwany Kośmider, Jan Korosz (Coross), Jan zwany Kowalik i Mikołaj Spytek. Na pocz. VI w. w zapiskach pojawiła się żona Spytka – Agnieszka Kotlińska. Po 1502 r. do w.wym. dołączyła cała gromada ich córek i synów, którzy wymieniali się dobrami, wydzierżawiali je, wyderkowali, itp, itd. Już w XVI w. istniał we wsi kościół, o którym wspomina Jan Łaski w swojej Liber Beneficiorum. Ok. 1514 r. do Kotlińskich należały części Nowegomiasta oraz Wturek. W 1519 r. w zapiskach pojawił się Bartłomiej Suchorzewski, Andrzej Przybysławski i Marcin Bógwiedzki; w 1531 r. Jan Nowomiejski i w 1553 r. Kasper Suchorzewski h. Zaremba. Ten ostatni siedział na Kotlinie prawie do końca XVI w., równolegle z Kotlińskimi, którym w końcu sprzedał połowę swojej części dóbr. Na pocz. XVII w. część wsi odziedziczoną po ojcu odziedziczył Bartłomiej Suchorzewski, zaś drugą połowę Kotlina trzymał Wiktoryn Kotliński ożeniony z Jadwigą Marszewską. Ci drudzy mieli dwóch synów: Macieja i Krzysztofa. Odziedziczyli oni dobra po śmierci ojca ok. 1633 r. Z czasem zarówno oni, jak i Suchorzewscy opuścili wieś, do czego przyczyniły się niespokojne czasy wojen szwedzkich. Około 1664 r. dziedzicem Kotlina i folwarku Waliszewo został Piotr Jarochowski, syn Krzysztofa, ożeniony z Marianną Bronikowską. Po jego śmierci ok. 1669 r. wdowa spisywała inwentarz, przy czym towarzyszyły siostry zmarłego męża - panny Jarochowskie i siostrzeniec Stanisław Gorzyński. Dobra odziedziczył syn – Chryzostom – ożeniony z Marianną z Kręskich. W 1670 r. wybudował on w Kotlinie nowy dwór, w którym rok później odbył się chrzest nowonarodzonego syna – Wojciecha Cypriana Jarochowskiego. Niestety nie wiemy w jaki sposób, zaledwie rok później, dziedzicem Kotlina został krewniak dziedziczki Marianny – Jerzy Kręski (?). W 1672 r. we dworze odbył się chrzest jego córki – Marii Eleonory. Przy uroczystości towarzyszył ojciec żony (ze Śląska) generał Jego Cesarskiej Mości, Kilmar de Kni oraz „wielka masa innej szlachty polskiej”. Kręski również był wojskowym, a konkretnie pułkownikiem króla polskiego. Wkrótce puścił dobra na wyderkaf, swojej siostrze Zofii Barbarze zamężnej za Eustachego Rozdrażewskiego. W 2. poł. XVII w. Kręscy sprzedali Kotlin i Waliszewo Kierskim h. Jastrzębiec. W 1685 r. Krystian na Kiekrzu Kierski, cześnik poznański, sprzedał majątek Pawłowi Makowskiemu, synowi Pawła i Katarzyny Daleszyńskiej. Transakcja ta dopełniła się dopiero w 1693 r., gdy swoją część sprzedał Mąkowskiemu również bratanek Krystiana a syn Wojciecha – Krzysztof Kierski. W 1699 r. w kotlińskim dworze Dorota Makowska zaślubiła Maksymiliana Miaskowskiego h. Bończa. Co ciekawe, przez ostatnie 30 lat część wsi znajdowała się także w rękach potomków wspomnianego wcześniej Gorzyńskiego i Jarochowskich – rodziny Wieszczyckich i ich dzieci. Całe to towarzystwo w 1700 r. sprzedało swoje części Pawłowi Mąkowskiemu. Wydawać by się mogło, że już cały Kotlin znalazł się w rękach nowego dziedzica, jednak w 1701 r. znaleźli się kolejni Kierscy, t.j. synowie Wojciecha z Zofii Kęszyckiej – Marcin i Aleksander, którzy również sprzedali swoją część Mąkowskiemu.
Rządy Mąkowskich w Kotlinie nie trwały długo. W 1707 r. zmarła dziedziczka, Franciszka Mąkowska. Syn, również imieniem Paweł, ożenił się z Katarzyną Dobiejewską, a w 1717 r. sprzedali oni Kotlin i Waliszewo Maksymilianowi Miaskowskiemu h. Bończa, ożenionemu z Dorotą Mąkowską (siostrą Pawła?). Dziedzic umarł przed 1723 r., zaś dziedziczka dnia 28 grudnia 1736 r. i pochowana została u reformatów w Górce. Majątek odziedziczył ich syn Aleksander, skarbnik kaliski, pułkownik wojsk koronnych; niestety umarł zaledwie 2 lata po matce. Miaskowscy stanowili dość liczną rodzinę i nie ma tu miejsca na wywodzenie koligacji wszystkich pretendentów do spadku. W każdym razie na skutek ustaleń rodziny, Kotlin sprzedano w 1740 r. Antoniemu Miaskowskiemu h. Bończa, synowi Franciszka, kasztelanowi z Lądu i Zofii Jastrzębskiej. Miaskowski ożenił się z Eleonorą Zabłocką, z którą mieli synów: Melchiora, Walentego, Marcina i Leona. W 1759 r. ciż bracia sprzedali Kotlin Ludwikowi Antoniemu Roszkowskiemu, a kilka lat później próbowali unieważnić tę transakcję. Ostatecznie doszło do kompromisu, lecz dobra pozostały w rękach Roszkowskiego. Nowy dziedzic ożeniony był z Barbarą Słucką, z którą miał syna Walentyna, późniejszego podkomorzego J. Królewskiej Mości. Oprócz Kotlina posiadał dobra Węgrzynowo (Węgrzynów), gdzie na pocz. XIX w. wystawił nowy dwór. Być może to on dokonał XVIII-wiecznej rozbudowy dworu w Kotlinie. Kolejnymi właścicielami Kotlina, na pocz. XIX w., byli Mukułowscy. W sierpniu 1833 r. w Poznaniu Teodor Mukułowski (syn Teodora) zaślubił Nepomucenę Baranowską (1813-1885), z którą miał pięcioro dzieci. Z tychże aż dwie siostry wyszły za panów Watta-Skrzydlewskich h. Samson; Zofia za Antoniego, zaś Tekla za Mateusza. Chociaż dobra przejął najstarszy syn Teodor (zm. w 1880), oficjalną dziedziczką jeszcze w 1863 r. była matka – Nepomucena. „Dziedziczkami” nazywano również obie córki. Ich brat Ignacy w 1865 r. nabył Strykowo i Nowąwieś w pow. gnieźnieńskim, a później także Czerniak k. Mogilna, gdzie ostatecznie osiadł i zmarł w 1901 r. Drugim bratem Teodora był dr Leon Mukułowski, poseł na sejm pruski, sekretarz Koła Polskiego, ożeniony z Marią Wilkowoyską; zmarły w 1913 r.
Teodor Mukułowski (ojciec) w 1858 r. ufundował w Kotlinie nowy kościół. Z kolei Teodor – syn - był zasłużonym działaczem, posłem na sejm lokalny, kawalerem Złotej Ostrogi, odznaczonym m.in. papieskim krzyżem kawalerskim orderu św. Sylwestra, który pozwolono mu nosić w 1874 r. W tym samym roku ożenił się z Klementyną Skoroszewską h. Awdaniec (1852-1936), która do końca swego życia była oficjalną właścicielką majątku Kotlin. Zmarł 19 kwietnia 1880 r., a pochowano go w grobie familijnym w Kotlinie. Matka dziedzica - Nepomucena umarła 5 lat później, dnia 4 kwietnia 1885 r. i pochowana została obok syna.
W 1885 r. Kotlin stanowiła wieś, gmina i dominium w pow. pleszewskim. Wieś liczono wraz z Teodorowem (Theodorsfeld). Było tu łącznie 55 domów z 454 m-cami, w tym 433 katolików i 21 ewangelików; 103 analfabetów. Do domeny oprócz samego Kotlina zaliczano 5 miejsc: Waliszew z folwarkiem i osadami, „w lesie”, „stara cegielnia”, „nad szosą” oraz „nowa cegielnia”. Domena posiadała łącznie 19 domów i 344 m-ców, w tym 328 katolików, 16 ewangelików; 107 analfabetów. Na przeł. XIX i XX w. dziedzicem Kotlina zwano także najmłodszego z czwórki dzieci Teodora i Klementyny - Teodora Mukułowskiego, zmarłego w wieku 26 lat, dnia 2 listopada 1907 r. W 1926 r. dobra wraz z folwarkami Buchaliniec i Waliszew liczyły 1012 ha, w tym 775 ha ziem uprawnych, 85 łąk i pastwisk, 100 lasów, 50 ha nieużytków i 2 ha wody. Czysty dochód gruntowy podawany do oszacowania podatku wynosił 2839 talarów. Majątek posiadał własną cegielnię. Po śmierci dziedziczki Klementyny, majątkiem aż do wybuchu 2. wojny światowej zarządzało zapewne któreś z pozostałych dzieci lub inni krewni. Po wojnie dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie folwarku utworzono spółdzielnię produkcyjną, zaś dwór służył zapewne jako mieszkania. Od czasu opuszczenia przez lokatorów, budynek pozbawiony opieki sukcesywnie popada w ruinę.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html
Mapster; pliki map: 4071_Jarotschin_1889.jpg
4071_Jarotschin_1940.jpg
4071_Jarotschin_1944.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wznosił się we wschodniej części parku, na styku z podwórzem gospodarczym znajdującym się po str. wschodniej. Od północy do dworu prowadziła aleja otaczająca od płn. i zachodu duży staw. Wybudowany był na nieregularnym planie, fasadą zwrócony na południe. Od tej strony do głównego wejścia wiodła aleja zakończona okrągłym podjazdem. Budynek konstrukcji szachulcowej, parterowo-piętrowy, nakryty wysokim łamanym dachem, z trójosiowym piętrowym ryzalitem w fasadzie i alkierzowymi przybudówkami po bokach.

Park

Park z 2. poł. XVIII / XIX w. Obszar, jaki obecnie możemy uznać za pozostałości parku dworskiego liczy ok. 6 ha, nie licząc stawu. Przez park i staw przepływa rzeczka Kotlinka.

Inne

Kościół, neogotycki, 1855-58, par. pw. św. Kazimierza
Pomnik ofiar 2. w. św. przy drodze Poznań – Katowice

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011