Żychlin

Stan obecny

Zespół Szkół Ekonomiczno – Usługowych w Żychlinie.
ul. Parkowa 2, 62-571 Żychlin

Historia

Pałac z lat 1820-21.
Żychlin to wieś granicząca od północy z miastem Koninem, a od południa z autostradą A-2. Już pod koniec XIV w. należała do rodu Żychlińskich h. Szeliga, dla których była gniazdem rodowym. Oczywiście w tamtych czasach właściciele nie posługiwali się jeszcze nazwiskiem, tylko „pisali się” z Żychlina. W 2. poł. XV w. dziedzicami wsi byli bracia niedzielni Jan, Stanisław i Florian z Żychlina, którzy wybudowali tu pierwotny dwór. Z Żychlina pochodził także Wojciech, proboszcz kaliski i starosta koniński. Genealogia Żychlińskich znacznie przekracza ramy niniejszego opisu, dlatego wyjątkowo ograniczymy się do najważniejszych przedstawicieli tej rodziny, związanych bezpośrednio z Żychlinem. W 1579 r. wieś leżała w parafii Stare Miasto i miała 3,5 łanu kmiecego oraz 3 zagrodników bez roli. Właścicielami byli wówczas bracia: Stanisław, Piotr, Roch i Wojciech Żychlińscy. Wg Łaskiego, dziesięcinę z łanów dworskich i kmiecych dawano plebanowi w Starym Mieście. Na przełomie XVI i XVII w. właściciele przyjęli wyznanie braci czeskich i założyli zbór w Żychlinie - jeden z nielicznych w Polsce, które zachowały się do dzisiaj. Dla zboru tego wybudowano odpowiednią siedzibę, czyli drewniany kościół. W 1644 r. dziedzicem był Stefan Żychliński, „który się po tyrańsku ze swoimi poddanymi obchodził”. W poł. XVII w. chciał on oddać ten kościół luteranom. W czasie „potopu” szwedzkiego do Żychlina zawitało wojsko polskie, a jako że dziedzic był „heretykiem”, złupiło wieś i dwór, a także wspomniany kościół. Ówczesny pastor Daniel Cephas zdążył uciec przed Polakami. Jeszcze w XVII w. zbór w Żychlinie połączono ze zborem w Woli. Dziedzic zdołał także odbudować zniszczony dwór. Dobra w tym okresie były mocno zniszczone, a sytuację pogarszały wałęsające się grupy chłopów i żołnierzy. Częste były przypadki wzajemnych napaści i zabójstw, np. gdy w 1693 r. Franciszek i Jan Przybyszewscy zabili poddanego Piotra Żychlińskiego. Na początku XVIII w. panoszyły się także liczne zarazy.
W 1712 r. potrzebujący gotówki Aleksander Ż. i jego żona Marianna Kotkowska, puścili dobra w zastaw, za kwotę 36 tys. złp., stolnikowi Janowi Lipnickiemu. Niewiele to jednak dało, bo pieniądze trzeba było oddać. Następnie Aleksander Ż. pożyczył je od księdza Ignacego Sienkiewicza z Ostrowa. W wypadku nie oddania pieniędzy, kościół w Ż. miał przejść w ręce katolików. Sytuacja innowierców i tak się pogarszała, np w 1721 r. dziedzica i plebana Pawła Cassinusa pozywał ks. Feliks Kretkowski, administrator archidiecezji gnieźnieńskiej. Powodem było to, że Cassinus świadczył usługi duchowne swoim współwyznawcom w Koninie. Wprawdzie został uniewinniony, jednak nie ocaliłoby to kościoła, gdyby nie pomoc innych polskich kalwinów, np Unrugów i Kurnatowskich h. Łodzia. Przeróżne ataki K.K. trwały zresztą przez cały czas, pomimo tego Żychlińscy twardo stali przy swojej wierze. Wielka szkoda, że taki był stosunek do kalwinów, bo byli to ludzie pracowici i przedsiębiorczy, którzy mogli dopomóc w naprawie Rzeczpospolitej.
Synami Aleksandra Ż. i Kotkowskiej byli Aleksander, Andrzej i Stanisław. Bracia umarli stosunkowo wcześnie, więc jedynym dziedzicem pozostał Andrzej, będący zarazem opiekunem młodocianego bratanka – Macieja Bogusława. W 1754 r. Andrzej Żychliński, kapitan wojsk królewskich, postanowił sprzedać Żychlin Aleksandrowi i Andrzejowi Potworowskim z Sienna h. Dębno. Ci jednak zrezygnowali z transakcji, a nabywcą został wkrótce (na pewno przed 1760 r.) Adam Feliks Bronikowski h. własnego (1758-1840), starosta borzechowski (w czasach Królestwa Polskiego także kasztelan). W skład majątku wchodziły wówczas także Janowice, Lipiny, Karsy, Zdziary i wieś Krągola. Kwota transakcji opiewała na 103 tys. złp. Bronikowski był politykiem, posłem na sejm, a także wolnomularzem. Jego żoną była Karolina Joanna Mojaczewska h. Poraj, z którą mieli trzech synów: Jana Wojciecha, Rafała Ksawerego i Józefa. Z niewiadomych przyczyn 12 lat później Żychlińscy odkupili majątek,. a w 1778 r. Maciej Bogusław Żychliński sprzedał go ponownie Bronikowskiemu, za kwotę 186.312 złp.
W latach 1820-1821 r. Bronikowscy wybudowali obecny pałac, a na miejscu starej modrzewiowej świątyni wystawiono nowy kościół murowany. Po starym kościele pozostały tylko krypty grobowe Żychlińskich. Nad wejściem do nowego kościoła umieszczono napis: Sub rege Patrique Patriae Alexandro Primo. Anno Domini MDCCCXXI. Protektorką kościoła była wówczas Joanna Florentyna z Potworowskich – żona Adama Br. – której portret wisiał w kościele jeszcze pod koniec XIX w. We wrześniu 1829 r. gościem Bronikowskich był Fryderyk Chopin, który przyjechał na ślub Melanii B.
W archiwum kościelnym zachowała się księga pastorów, prowadzona w latach 1630-1794. Byli to kolejno: Tomasz Papkiewicz (1630), Mateusz Chodowiecki (1639), Jan Chodowiecki (1644), Paweł Erastus (1649), Daniel Cephauss (1651), Andrzej Attinentius (1681), Paweł Cassius (1702), Bogusław Mikołajewski (1727), Joachim Samuel Majewski (1736), C.T. Cassius (lata 1769-1773), Salomon Jakub Kalucki (1781), Jan Borneman (1791-1815), Jan Scholz (w okresie 1815-1868) i M. Semadeni (do 1885 r.). Na cmentarzu parafialnym w 2. poł. XIX w. znajdowały się m.in. grobowce Potworowskich i Żychlińskich. W parku dworskim znajdowało się także mauzoleum rodziny Bronikowskich, wybudowane w 1840 r. przez marszałka Rafała Oppeln-Bronikowskiego. Po śmierci ojca w tymże roku, dziedzicem Ż. został Józef O-B (1788-1941), nie na długo jednak, co widzimy po dacie jego śmierci. Z żoną Wilhelminą Mojaczewską miał on czworo dzieci, w tym syna Adama, ożenionego z Jadwigą Komierowską h. Pomian. W 1885 r. właścicielem dóbr był syn Adama i Jadwigi, kolejny już Rafał von Oppeln-Bronikowski, praprawnuk starosty Adama B.
W tym czasie na Żychlin składała się wieś oraz folwark w pow. konińskim. We wsi były 24 domy z 364 m-cami (w 1827 r. - 18 domów i 166 m-ców), w tym 45 ewangelików i 3 żydów. Ponadto posiadała murowany kościół (braci czeskich) i kantorat, czyli szkołę. Na dobra oprócz Ż. składały się Lipiny oraz Janowice Wielkie i Małe, co dawało łącznie 2018 mórg. Z tego sam Żychlin posiadał 691 m. ziemi uprawnej, 144 m. łąk, 51 m. pastwisk, 831 m. lasu i 122 morgi nieużytków. Było tu 15 budynków murowanych i 7 drewnianych. Na polach majątku zaprowadzony był płodozmian 9 polowy. Oprócz nowoczesnych zabudowań gospodarczych, dobra posiadały własną gorzelnię, cegielnię, olejarnię oraz wiatrak. W parku k. mauzoleum rósł kasztan o obw. w pierśnicy ok. 5 metrów; ciekawe, czy rośnie tam do dzisiaj?
Rafał Aleksander Marian Bronikowski w 1892 r. zaślubił w Warszawie Zofię Rahm h. Ramm, z którą mieli jedyną (prawdopodobnie) córkę Marię, zamężną za Stanisława hr. Grabowskiego z Grabówki h. Ciołek. Mieli oni urodzoną ok. 1920 r. córkę Krystynę. W 1926 r. Żychlin z areałem 1360 ha oraz Stare Miasto z 293 ha należały do Rafała Oppeln-Bronikowskiego. Niestety nie znamy daty śmierci dziedzica. Dr Minakowski bardzo ogólnikowo podaje, że zmarł po 1904 r. W okresie 2. wojny światowej majątkiem zarządzał Niemiec nazwiskiem Hilgier. Po 2. wojnie światowej majątek Bronikowskich został rozparcelowany. Pałac zamieniono na mieszkania, a w 1559 r. budynek przejęła Szkoła Rolnicza I Stopnia. Później szkoła przekształciła się w Zespół Szkół Rolniczych, a od 2000 r. w Zespół Szkół Ekonomiczno – Usługowych. W 2004 r. zespołowi nadano imię Fryderyka Chopina.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty), Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego;
O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkopolsce, przez Józefa Łukasiewicza, w Poznaniu, 1835
Księga Adresowa Polski dla Przemysłu, etc.. 1930;
Portal „Parki i Ogrody”: http://www.parki.org.pl/parki-dworskie-i-przypalacowe/zespol-palacowo-parkowy-w-zychlinie
Geoportal
Mapster:
6626 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3875_Brezezno_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na północ, piętrowy, podpiwniczony, nakryty czterospadowym dachem. W 11-osiowej fasadzie znajduje się piętrowy ryzalit, stanowiący połączenie portyku małego porządku z zabudowanym balkonem; całość zwieńczona jest trójkątnym frontonem ze sterczynami. Wejście poprzedzone jest schodami, ujętymi murkami. Na osi pałacu znajduje się współczesna rzeźba (odlew?) Fryderyka Chopina.
Pomimo wielu zmian, układ przestrzenny zespołu jest względnie czytelny. Wprawdzie wyburzono wiele zabudowań gospodarczych, a na ich miejscu powstały nowe, jednak nadal da się tu wyróżnić podział na część rezydencjonalną, dwa podwórza gospodarcze (południowe z gorzelnią) i zespół kościoła po płn. stronie pałacu.

Park

Park z 1. poł. XIX w. o pow. 3,056 ha (wraz z fosą i zabudowaniami), zajmujący dz. ewid. nr ...484/1. Na osi pałacu znajduje się okrągły podjazd z klombem pośrodku. W parku dominują gatunki pochodzenia krajowego, w tym lipy drobnolistne, platany klonolistne, dęby szypułkowe, kasztanowce i jesiony wyniosłe. Kompozycja parku zakłócona przez nasadzenia powojenne. Od zachodu i południa park ograniczony jest fosą.

Inne

Zespół kościoła ewangelickiego: kościół mur., 1820 r., plebania, dzwonnica, cmentarz i mauzoleum. Siedziba parafii Ewangelicko-Reformowanej, zał. w 1610 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011