Żerniki

Stan obecny

Prawdopodobnie własność JST. Dwór zaniedbany.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Żerniki to wieś leżąca nad rzeczką Moskwą i jej dopływem o nazwie Kopla, w odległości ok. 11 km na północ od Kórnika. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1400 r., kiedy to Jaśko z Ż. świadczył w sprawie Piotra Tarnowskiego, przeciwko Maciejowi z Markowic. W XV w. właścicielami tej wsi byli dziedzice ze Spławia. W 1493 r. Mikolaj, Jakub i Wincenty, dali całą wieś Żerniki swemu bratu - Jakubowi Spławskiemu. Potomkiem tegoż Jakuba był Stanisław Spławski (1530-1569), który miał synów Jana i Mikołaja. Stanisław jest błędnie podawany jako płatnik poboru w 1580 r. (kiedy to najprawdopodobniej już nie żył). Wieś miała wówczas 6 łanów osiadłych, 3 zagrodników i 2 łany puste. Spławscy ponadto posiadali liczne dobra w pow. pyzdrskim, m. innymi Orzeszkowo, Murzynowo, Duninowo, etc. Natomiast ich główną posiadłością była Targowa Górka. Jan S. był wojewodą inowrocławskim. W 1593 r. na dobrach zapisał tzw. dozywocie, swojej żonie - wdowie po Wojciechu Przyjemskim - Annie Korzbok z Witkowa. Jego synem był Maciej, który w 1604 r. sprzedał z prawem odkupu (na tzw. wyderkaf) Żerniki, Swiątniki i osadę Jaryszki, Jadwidze Łaskawskiej, wdowie po Janie Ł. Dwa lata później zapisywał na tych dobrach 15 tys. złp. posagu żonie, Annie Rydzyńskiej, córce Łukasza. W 1611 r. sprzedał te wsi wyderkafem Wacławowi Rozdrażewskiemu, przy którym dobra już zostały. Zasadniczo Rozdrażewski był panem miasta Śmigiel. Na nowo nabytych wioskach zapisał tzw. "dożywocie" żonie - Annie Orzelskiej. W 1614 r. zachowując jej prawa, dał Świątniki i Żerniki swoim synom: Władysławowi i Stanisławowi R. Zmarł w 1629 r., zaś wdowa sprzedała swoje części Stanisławowi Brzozogajskiemu, synowi Jerzego. Ten niebawem zmarł, a dobra odziedziczył jego brat Jerzego - Jan. Występowała przeciw niemu Urszula z Kościelca, bo obiecał sprzedać majątek Janowi Mielżyńskiemu. Na skutek nieznanych nam transakcyj, to ona została właścicielką Żernik, a w 1654 r. sprzedała je wraz ze Św. i Jaryszkami - Janowi z Warzymowa Sokołowskiemu, synowi Pawła. Po tymże Janie odziedziczył Franciszek Sokołowski, stolnik inowrocławski. W 1685 r. sprzedał Świątniki, Żerniki i Jaryszki - Janowi z Kolna Prusimskiemu, synowi Krzysztofa.
Na pocz. XVIII w. wsie te odziedziczył syn Jana - Krzysztof. W 1720 r. dokonał on podziału majątku z braćmi: Sebastianem i Ludwikiem. Zawarto umowę której skutkiem było pozostawienie Żernik (i in.) przy Krzysztofie Prusimskim. W 1727 r. Krzysztof sprzedał te wsie Janowi Brudzewskiemu, któremu obiecał tę transakcję już w 1708 r. Po tymż Janie, Żerniki przeszły na Krzysztofa Br., który sprzedał je Zygmuntowi Brudzewskiemu. Ten z kolei w 1736 r. sprzedał wszystko księdzu Hermenegildowi Sczanieckiemu, za kwotę 42 tys. złp. Rok później zacny ksiądz sprzedał dobra (o 14 tys. złp. drożej) - Krzysztofowi i Ludwikowi Kurnatowskim, synom Jana i Jadwigi Ludwikówny. Z tychże braci Żerniki z czasem stały się własnością Krzysztofa, który w 1748 r. sprzedał je (wraz z Jaryszkami oczywiście, plus Holendry) Maciejowi Ponińskiemu h. Łodzia, za kwotę 90 tys. złp. Posesorami wsi Ż. byli wówczas Myszkowscy, nastepnie Wilkońscy h. Odrowąż i Zakrzewscy.
Dziedzic Maciej Poniński miał sławnych synów: Kaliksta, kawalera maltańskiego, generała w koronie i Adama, starostę babimojskiego, później podskarbiego w koronie. Ciż synowie w 1779 r. sprzedali Żerniki i Jaryszki - spadkobiercom Franciszka Wilkońskiego, kasztelana krzywińskiego - za kwotę 110 tys. złp. Kasztelanowi obiecali oni tę sprzedaż już w 1759 r. W 1781 r. we dworze wsi Zakrzew spotkali się: Ignacy Zakrzewski i Hipolit Rogalinski - opiekunowie nieletnich Wincentego, Magdaleny i Krystyny Wilkońskich, a także wdowa Franciszka z Wilkońskich Zakrzewska. Ustalono, że dobra zakrzewskie z Ż. zostaną niepodzielone i dostanie je Józef Wilkoński, który ma spłacić pozostałych braci.
Po III rozbiorze Polski, Żerniki stały się własnością Ignacego Szymona Bartłomieja Żółtowskiego h. Ogończyk (ur. 1776), ożenionego z Anną Swinarską h. Poraj (ur. 1770), 1-o voto Mańkowską. Dobrami w Ż. zajmował się posesor Feliks Zakrzewski, a także administrator (i ekonom) dóbr Tomasz Chmara z żoną Nepomuceną z Konarskich. Dziedzic miał ważniejsze sprawy na głowie niż gospodarstwo, gdyż był podprefektem powiatu śremskiego. Z tego powodu w Ż. bywały ciekawe osoby, np. sędzia kryminalny z Poznania, Maksymilian Konarski. Dziedzic zmarł wcześniej, zaś dziedziczka w grudniu 1818 r. Pochowana została koło swojego ojca w Dąbrówce.
Po śmierci Żółtowskich dobra przeszły w ręce niemieckie. W 1865 r. kupił je za 107,5 tys. talarów Stanisław Chłapowski z Szołdr. W 1872 r. dobra pod jego zarządem miały 2466 mórg obszaru. Dwa lata później od Chłapowskiego kupił Żerniki książę Antoni Wilhelm Radziwił, syn zmarłego Wilhelma. I tu mamy duży dylemat, bo w 1876 r. pojawia się zapiska o nabyciu przez księcia dóbr Chociszewice, od Ignacego hrabiego Mycielskiego, gdzie po przecinku stoi: "a w dodatku d. Żerniki pod Poznaniem". Czy Mycielski miał w posiadaniu jakąś inną część Żernik niż Chłapowski? A może był pośrednikiem, niedoszłym kupcem, etc? Czy to tylko niefortunne sformułowanie ówczesnego dziennikarza? Faktem jest, że na dobre 30 lat wieś przeszła w ręce Radziwiłłów. W tej sytuacji pozostaje jedynie zignorować zapiskę o 16 lat późniejszą (z 1892 r.), że "Mycielski sprzedał Żerniki z folw. Jaryszki w p. śrem. 2500 metrów Niemcowi". Tę kwestię pozostawiamy otwartą, jako zagadkę do rozwiązania dla pasjonatów historii.
W 1888 r. Żerniki stanowiły wieś dworską w pow. śremskim. Majątek miał 643 ha obszaru, 18 dymów i 222 m-ców, w tym 24 ewangelików. Czysty dochód gruntowy wynosił 6497 marek. USC znajdował się w Kórniku, poczta i stacja kolejowa w Gądkach, szkoła katolicka i kościół w Tulcach, a parafia ewangelicka w Swarzędzu. Dwór wybudowany został w 2. poł. XIX w. dla zarządców majątku; remontowany był na pocz. XX w.
Poświęcimy jeszcze chwilkę możnym posiadaczom tej małej wioski pod Poznaniem. Antoni Wilhelm Radziwiłł (1833-1904), XIV ordynat na Nieświerzu był majorem w czasie wojny prusko-francuskiej, później generałem i adiutantem cesarza Wilhelma I. Posiadał liczne odznaczenia za zasługi i swój pałac w Berlinie. Jego żoną została Maria Dorota Elzbieta de Castellane (1840-1915). Mieli czworo potomstwa: Jerzego Fryderyka (1860-1914), Elżbietę Marię Matyldę, Helenę Augustynę Paulinę i Stanisława Wilhelma Janusza (1886-1966). Księżna zmarła w swoim zamku na Śląsku, dnia 14 lipca 1915 r. Była bardzo ceniona w towarzystwie berlińskim za wybitną inteligencję. Oprócz dóbr na Śląsku, w Wielkopolsce posiadała jedynie Żerniki, które rodzina najprawdopodobniej sprzedała przed 1913 r., kiedy to jako właściciel 643-hektarowych dóbr z 6497 markami dochodu podawany jest Hermann Sarrazin. Zapewne jego synem był Ignacy Sarrazin z Kruszewni. Pod zarządem Ignacego, Żerniki z folwarkiem Jaryszki miały w 1926 r. 643 ha obszaru, w tym 509 ha ziemi uprawnej, 83 ha łąk i pastwisk, 41 ha lasu oraz 10 ha nieużytków. Do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 2165 talarów tzw. "czystego dochodu gruntowego".
W 1930 r. Żerniki stanowiły obszar dworski w pow. śremskim i liczyły 334 mieszkańców. Jedynym zakładem przemysłowym była gorzelnia naleząca do majatku. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Engarhof. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. Ok. 1950 r. utworzono tu Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo na pocz. lat 90. Obiekt przejęła AWRSP, która wydzierżawiła go osobie prywatnej. W budynku dworu znajdowały się mieszkania, a także sklep spożywczy.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Gedbas Genealogy: https://gedbas.genealogy.net/person/show/1277698430
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Güter=Adreßbuch für die Provinz Posen, wyd. II, Lipsk, 1913;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5927 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3668_Gondek_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór piętrowy, wzniesiony na rzucie litery "T" (odwróconej o 120 st. w prawo), fasadą skierowany na NE (płn.-wschód). Do korpusu (w osi NW-SE) dostawiona jest poprzeczna część, nakryta czterospadowym dachem, wysunięta poza obie dłuższe elewacje. Na połączeniu tych brył, od strony północnej, znajduje się wieża. Na zakończeniu korpusu od str. NW (płn.-zach.) znajduje się wyższa o mezzanino część poprzeczna, z trzema ozdobnymi szczytami od płd., zachodu i północy. Główne wejście prowadzi do wieży i osłonięte jest balkonem wspartym na dwóch filarach. Na skutek powojennych remontów i przebudowy dwór został oszpecony i pozbawiony cech stylowych.

Park

Park z k. XIX w. o pow. 2,05 ha. Obecnie zdewastowany, o nieczytelnej kompozycji przesrzennej. Przed 1945 r. park miał 3,1 ha powierzchni.

Inne

Zabudowania gospodarcze, XIX / XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011