Zielonagóra - Obrzycko

Stan obecny

Dom Pracy Twórczej i Wypoczynku Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu
Ul. Zamkowa 1, 64-520 Obrzycko

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Zielonagóra to wieś leżąca na prawym brzegu Warty, granicząca od północy z miastem Obrzycko, którą de facto można uznać za jego przedmieście. W dawnych wiekach nie istniała, a tereny przyszłej wsi porastały lasy wronieckie. Z kolei na południowym brzegu Warty, już w późnym średniowieczu powstała duża wieś - Obrzycko - która w 1256 r. posiadała kościół katolicki, będący siedzibą parafii. Osada ta wg Wutke'go ("Staedttebuch des Landes Posen") mogła tu istnieć już w 1100 roku, co autor wnioskował na podstawie znalezisk archeologicznych, m.in. urn i licznych monet, w tym arabskich. Gwoli ścisłości musimy dodać, że opisywany pałac, który obecnie terytorialnie znajduje się w obrębie Zielonej Góry, wybudowano w folwarku należącym w poł. XIX w. do dóbr Piotrowa (Peterawe). Tak czy owak należało ono do majoratu Raczyńskich - budowniczych pałacu - tak więc informacja ta nie wprowadzi w opisie żadnych zasadniczych zmian...
Pierwsza wzmianka pisana o Obrzycku pochodzi z 1238 r. , kiedy to kasztelanem obrzyckim był Niebora, kolejnym zaś Janusz w 1253 r. Trzecim kasztelanem w O. był Włost, wzmiankowany w 1280 r. W 1383 r. pod Obrzyckiem stał obozem Wierzbięta ze Smogulca, stronnik Domarata, kasztelana poznańskiego (w wojnie Grzymalitów z Nałęczami). W połowie XV w. właściciele miasteczka zaczęli posługiwać się nazwiskiem Obrzyckich, pieczętowali się zaś herbem Prus. Pierwszym znanym dziedzicem był Wincenty z O., ożeniony z Anną, z którą mieli kilkoro dzieci, w tym Piotra. Wincenty zmarł ok. 1420 r., następnie Anna wyszła za Bogusza z Koszut. Cztery lata później oficjalnym dziedzicem O. był już syn - Piotr, którego pozywali Janusz i Wichna z Ordzina. Piotr Obrzycki miał wprawdzie trzech synów, jednak dziedzicem O. w 2. połowie XV w. został Tomasz Jezierski, który w 1475 r. sprzedał miasto z przyległościami Mikołajowi Tomickiemu h. Łodzia, chorążemu poznańskiemu. W rękach Tomickich pozostawało ono przez kolejne ponad 100 lat. Po Mikołaju odziedziczył Stanisław, kasztelan międzyrzecki, następnie tegoż brat - Mikołaj, starosta kościański. Synowie starosty sprzedali O. Janowi Tomickiemu, który w 1541 r. był proboszczem łęczyckim. Po nim odziedziczył kolejny Mikołaj T., kasztelan gnieźnieński, który sprzedał dobra (z zastrzeżeniem prawa odkupu, na tzw. wyderkaf) Mikołajowi Łąckiemu z Chraplewa. W 1580 r. podawano, że wieś O. posiada 11 zagrodników i 3 komorników. Łącki w 1592 r. scedował zakupione dobra na swoją żonę - Annę Jaskólecką. Tomiccy nie odzyskali już Obrzycka, a w 1605 r. Anna sprzedała miasto swojemu synowi - Piotrowi Łąckiemu.
W latach 20. XVII w. Łącki został sędzią ziemskim w Poznaniu. W 1629 r. dał wieczyście O. z przyległościami swojej żonie - Annie Żelickiej. Ta jednak wkrótce stwierdziła, że lepiej aby majątkiem dysponował mąż, co ten wykorzystał sprzedając O. w 1631 r. Krzysztofowi Lewałd-Powalskiemu, za kwotę 80 tys. złp. Jedynym spadkobiercą Powalskiego był jego syn Jan, który w 1637 r. sprzedał Obrzycko, Obrowo, Kozmino, Piotrowo, Mikołajewo, Chraplewo, Borownik, Bugaj i os. Bankowo, księciu Krzysztofowi Radziwiłłowi, wojewodzie wileńskiemu, księciu na Birżach i Dubinkach, etc..., za kwotę 62 tys. złp. Transakcji dokonano za pośrednictwem plenipotenta - Mikołaja Sienickiego.
W dniu 24 marca 1638 r., ks. Radziwiłł otrzymał od króla przywilej lokacyjny Obrzycka na prawie magdeburskim. Wkrótce dobra te przejął znany nam z "potopu" szwedzkiego Janusz Radziwiłł, który pozwolił protestantom na publiczne obrzędy w Obrzycku, zwolnił też osadników z podatków i innych obciążeń, co spowodowało rozkwit miasta i napływ nowych mieszkańców. Później Radziwiłł sprzedał O. podstarościemu - piszącemu się ze Skrzypny - Zygmuntowi Twardowskiemu. Zacny ów szlachcic nie zamierzał jednak zarządzać tak dużymi dobrami i w 1645 r. sprzedał miasto Bogusławowi Leszczyńskiemu, zaś ten już rok później - Marcinowi z Radomicka Radomickiemu h. Leszczyc, wojewodzie inowrocławskiemu. Dopiero ta rodzina zagościła w Obrzycku na dłużej, pomimo pasm nieszczęść w postaci wojen, zarazy i pożarów. Żoną wojewody była Zofia Ossowska z Ossowej Sieni. Radomiccy mieli córki: Zofię, która wyszła za Andrzeja Szołdrskiego i Katarzynę, zamężną za Andrzeja Borek-Gostyńskiego oraz synów: Macieja, Andrzeja, Stefana i Władysława. W 1682 r. ojciec przekazał Obrzycko synowi Stefanowi, ten jednak sprzedał dobra bratu - Władysławowi - za kwotę 104533 złp. Władysław został kasztelanem poznańskim, a w 1720 r. wybudował na miejscu starego kościoła nową świątynię. Jej budowę dokończył dopiero w 1780 r. Józef Mielżyński, kolejny kasztelan poznański. W 1734 r. w Obrzycku wzniesiony został także kościół ewangelicki, który spłonął pięć lat później.
Zapewne to Grabscy w pocz. XVIII w. sprowadzili na te tereny olędrów, którzy na drugim brzegu Warty wykarczowali część lasów i założyli osadę, nazwaną później Gruenberg - Zieloną Górą. Po raz pierwszy nazwę tę znajdujemy w zapisce z 1741 r., kiedy to Stanisław Grabski dał Obrzycko z przyległościami, w tym Z.G., Jadwidze Radomickiej (córce Władysława), zamężnej za Leona z Iwanowic Koźmińskiego. Rok później nazwę tę, w postaci "Zielona Góra alias olendry", znajdujemy w zapisce o transakcji, kiedy to Jadwiga sprzedała Obrzycko, Obrowo, Ordzin, Koźmin, Piotrowo i młyny gen. Leonowi Raczyńskiemu, synowi Michała Kazimierza. Od tego momentu, aż do końca 2. wojny światowej, Zielona Góra należała nieprzerwanie do właścicieli Obrzycka, czyli Raczyńskich h. Nałęcz.
Prześledźmy w ogromnym skrócie genealogię kolejnych właścicieli: Leon Raczyński ożenił się z Wirydianną Bnińską, z którą mieli troje dzieci: Katarzynę zamężną za Józefa Radolińskiego; Filipa Nereusza (1747-1804), ożenionego z Michaliną Raczyńską i córkę Esterę, niezamężną. Filip był generałem, starostą mieścickim, dziedzicem Rogalina, etc..., a z żoną Michaliną miał pięcioro dzieci: Edwarda (1786-1845), Atanazego, Konstancję, Aleksandra oraz Matyldę. Edward pozostał na Rogalinie; ożeniony był z Konstancją Potocką h. Pilawa (1783-1852), wdową po Janie Nepomucenie Potockim. Po śmierci Edwarda Raczyńskiego, Konstancja pozostawała właścicielką Rogalina i innych dóbr. Ordynację obrzycką założył brat Edwarda - Atanazy Raczyński (1788-1874), ożeniony z Anną Elżbietą ks. Radziwiłł na Nieświerzu h. Trąby (1785-1879). Mieli oni troje dzieci: Karola Edwarda (1817-1899), Wandę Izabelę Klarę oraz Teresę. Dziedzic był wybitną postacią ówczesnej Polski - żołnierzem napoleońskim i żołnierzem Księstwa Warszawskiego, później politykiem, dyplomatą, historykiem sztuki; odznaczony orderem Virtuti Militari, a później pruskim Orderem Orła Czerwonego; pruskie szlachectwo otrzymał w 1824 r. Początkowo siedzibą ordynacji był pałac w Gaju Małym, zaś na kolejnego ordynata typowano Rogera...
Roger Maurycy Stanisław Raczyński (1820-1864) z żoną Marią Ernestyną Gottscha mieli jedynego syna Edwarda Aleksandra. Niestety Maria umarła w 1851 r., zaś kolejną żoną Rogera została 11 lat później Konstancja Lachman (1834-1874). Roger właśnie ze względu na swoje perypetie matrymonialne został wydziedziczony przez Atanazego. Warto wspomnieć, że jego syn z pierwszej matki - Edward Aleksander Raczyński (1847-1926), był znanym kolekcjonerem dzieł sztuki, twórcą galerii w Rogalinie. Tak więc ostatecznie drugim ordynatem obrzyckim został syn Atanazego - Karol Edward. Na pocz. XX w., III ordynatem na Obrzycku został dalszy kuzyn Karola - Zygmunt Edward Kazimierz Atanazy, syn Wilhelma Leopolda Raczyńskiego...
Miasteczko O. w 1793 r. liczyło 1523 mieszkańców, w 1841 r. - 1700 m-ców, a w 1883 r. - 1605 m-ców. Pod koniec XVIII w. oprócz siodlarzy, młynarzy, gorzelników, rzeźników, kotlarzy, muzykantów i kołodziejów, najwięcej było tu osób związanych z produkcją odzieży: 92 sukienników, 18 płócienników, 48 szewców i 20 krawców. W 1857 r. na północnym (prawym) brzegu Warty, ok. 2 km na zachód od Zielonej Góry, zapewne z powodu dogodnego położenia pomiędzy Piotrowem a Obrzyckiem, na terenie folwarku Augustusburg (wchodzącego w skład majętności Piotrowo) wybudowano obecny pałac, zasadniczo przebudowany w latach 1900-1910.
W 1885 r. na ordynację obejmującą 4793,03 ha składały się: Annaberg, Athabasienthal, Augustusburg, Borownik, Gaj Mały, Koźmin, Lissabon, Obrowo, Obrzycko, Ordzin, Pęczków i Zielona Góra. Do oszacowania podatku wykazywano 39336 marek czystego dochodu gruntowego. Dobra posiadały własną gorzelnię i cegielnię. Na terenie okręgu dominalnego znajdowało się 38 domów z 482 m-cami, w tym 358 katolików i 124 protestantów. W skład okręgu wchodziły także młyn oraz leśnictwo. Nazwy niemieckie folwarków, podał autorom "Słownika Geograficznego...", osobiście jeden z hrabiów Raczyńskich.
Na pocz. XX w. w skład ordynacji (majoratu) wchodziły następujące folwarki (dane z 1926 r.): Annogóra (250 ha), Borownik (139 ha), Gaj Mały (568 ha), Lisbona (289 ha), Obrowo (443 ha), Ordzin (604 ha), Pęckowo (264 ha) oraz Zielonagóra - leśnictwo i Obrzycko - zamek (2135 ha). W 1926 r. właścicielem majątku był syn Zygmunta Edwarda - Zygmunt Emeryk Raczyński (IV ordynat), zaś dzierżawcą - Gustaw Nehring z Annogóry. Sam majątek główny, czyli Obrzycko - Zamek wraz z leśnictwem, wykazywał urzędowi skarbowemu 2073 talary czystego dochodu gruntowego, natomiast cała ordynacja - prawie 40 tys, marek. Jako, że Raczyńscy z Obrzycka od 1874 r. uważani byli za Niemców, tak więc siedzieli w Obrzycku do zakończenia 2. wojny światowej. Po wojnie pałac w Zielonej Górze przeszedł w ręce Skarbu Państwa Polskiego, a w 1989 r. został odzyskany przez UAM w Poznaniu. Obecnie mieści się w nim Dom Pracy Twórczej i luksusowy hotel.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczno-Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu, Instytut Historyczny P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Geoportal;
Mapster:
17012 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_275_Samter_ca1893_DRMC5820275.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac eklektyczny, nawiązujący do francuskiego renesansu, w tzw. "kostiumie francuskim". Budynek wzniesiony na wysokiej skarpie nad Wartą, wybudowany na planie prostokąta, fasadą skierowany na północ z niewielkim odchyleniem zach., piętrowy, podpiwniczony, nakryty dachem mansardowym, z facjatkami i czterokondygnacyjną wieżą w płn.-wschodnim narożniku. W fasadzie centralnie umieszczona szeroka weranda, dźwigająca balkon, poprzedzona okrągłym podjazdem. Nad wejściem głównym umieszczono kartusz z datą 1910, herbem Nałęcz i dewizą "Vitam impendere vero" - "życie w prawdzie". Przy wejściu do wieży dwa gryfy, umieszczone na murkach ujmujących schody.

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. ok. 19 ha, z cennym starodrzewem; m.in. rosną tu lipy drobnolistne, modrzewie, kasztanowce, dęby szypułkowe i in. Wewnątrz parku znajduje się bażanciarnia i drewniany gołębnik. Główną - 16 hektarową część parku stanowi dz. ewid. nr ...16/1, zaś część północną dz. ew. nr ...10/1. Niewielki obszar na obrzeżach parku (w cz. płn.-wschodniej i płd.-zach. narożniku) przeznaczono na działki prywatne.

Inne

Oficyna wsch. z lat 1870-80
2. oficyny zach. z lat 1870-80
Zabudowania folwarczne XIX / XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011