Zaniemyśl

Stan obecny

Od 2016 r. wyspa jest ponownie otwarta dla turystów. Obok domu szwajcarskiego (dworu) znajduje się kawiarnia i sala weselna. W sezonie wyspa połączona jest z lądem za pomocą pływającego mostu.

Historia

Dwór z 1. poł. XIX w.
Zaniemyśl to wieś leżąca przy DK nr 432, w połowie drogi pomiędzy Śremem a Środą Wielkopolską. Wieś istniała już w XIII w. (brak źródeł), a w 1331 r. stał tu obozem król Władysław Łokietek, który prowadził wojska na Krzyżaków. Według Jana Długosza obozowisko rozciągało się od Warty, aż po Jezioro Kórnickie i od tej linii na wschód po ciąg jezior M. i W. Jeziora oraz J. Zaniemyskiego. Na tej linii - wzdłuż wykopanych przez siebie okopów – broniła się szlachta i włościanie wielkopolscy, tak mężnie, że "Krzyżacy z wielką klęską ustąpić musieli". Jeszcze w XIX w. znajdowano tu relikty oręża i rynsztunków krzyżackich.
Od początków swego istnienia po XVIII wiek wieś nosiła nazwę "Niezamyśl". Po powstaniu miasta Zaniemyśla nazwą tą określano wioskę na jego południowym przedmieściu.
Pod koniec XIV w. z Niezamyśla pisał się Jan (Janusz) Furman herbu Doliwa, kasztelan rogoziński (od 1400 r. międzyrzecki, zm. 1418). Jego żoną była Jadwiga, z którą miał jedynego syna Adama (później z Mchów). Z miasta N. pisali się także w 1418 r. Wincenty, Jan i Adam Doliwowie, a następnie synowie Wincentego: Filip i Piotr. W 1435 r. wdowa Jadwiga zapisała tymże braciom - dziedzicom w N. - kwotę 180 grzywien. Ci w 1440 r. pozywali Piotra Czackiego i Tomasza z Gnina. Filip znany był z licznych sporów, m. in. pozywał w 1447 r. Piotra i Macieja - braci z Gunic, w sprawie poręczenia za Ofkę Wrzesińską. Od swej teściowej - Małgorzaty, w 1450 r. kupił połowę miasta Rzeszowa, kilka wsi w ziemi przemyskiej oraz części innych wsi w pow. krakowskim. Z Anną z Rzeszowa miał synów: Jana, Mikołaja i Piotra - dziedziców Żerkowa.
Już na pocz. XV w. w Niezamyślu istniał kościół parafialny. Znanymi plebanami byli: Maciej, syn Grzymka z Turowa (potem Brodzki), także kanonik i altarysta w kat. poznańskiej (okres 1427-42); Abraham Jezierski (2. poł. XV w.), Jan (lata 70.), Jan Komornicki (czy ten sam? w r. 1489), Tomasz Wilkowski h. Jeleń (przeł. XV i XVI w.).
Ostatni z rodu Doliwów, wspomniani wyżej Jan, Piotr i Mikołaj, w latach 70. rezygnowali dobra dożywotnio na Jana Sapieńskiego i jego żonę Annę (tzn. wdowę po Filipie). Poręczał za Sapieńskich Iwan z Goliny, sędzia kaliski, który obiecał przy tym, że uwolni nowych dziedziców od kosztów, w tym posagów sióstr Małgorzaty, Jadwigi i Katarzyny - córek Anny. W kolejnych latach pojawili się tu Mikołaj i Maciej Budziejewscy (1486) i Żerkowscy, czyli zapewne potomkowie w.w. trzech braci. Na pocz. XVI w. Jan Żerkowski sprzedał część N., i wsi Winna - Hieronimowi Rozdrażewskiemu h. Szeliga. Początkowo tylko wyderkafem, dopiero w 1517 r. kasztelan został pełnoprawnym posiadaczem wsi. Wtedy też sprzedał dobra na wyderkaf, Andrzejowi Brodskiemu (Brodzkiemu), a po 5 latach już "normalnie" - Dobrogostowi Jezierskiemu. Po śmierci tegoż w 1538 r. jego brat Jan dał N., Kaleje, Winną, Płaczki i inne, swemu bratu Stanisławowi. Część Płaczek i bór zwany "Lichoczia" w N. dał Stanisław Janowi Słupskiemu, w zamian za wś. Linczyny (?). Po Stanisławie dobra odziedziczył Łukasz Jezierski, zaś po Łukaszu Katarzyna Włościejewska, żona Stanisława Sapieńskiego. W 1576 r. sprzedała ona te części Prokopowi Wrzesińskiemu. Inną część od Barbary Wł. nabył Jan Roszkowski i też sprzedał je Wrzesińskiemu.
W latach 80. XVI w. wieś dzieliła się na dwie zasadnicze części:
1. Zofii Chojeńskiej - wdowy po Prokopie W. i jego brata Janusza Wrzesińskiego
2. Radomickiego, który w 1579 r. sprzedał ją księdzu Jerzemu Zadorskiemu.
Tenże Zadorski (w 1586 r. już kanonik poznański) sprzedał swoją część Andrzejowi Borkowskiemu, ożenionemu z Katarzyną Bieczyńską. Dwa lata później wdowa Zofia także sprzedała swoją część - Janowi Roszkowskiemu, kasztelanowi przemęckiemu. Jan R. w 1593 r. dał części obu Jezior i N. swemu synowi Andrzejowi, który niezwłocznie oprawił na nich posag żonie Annie Rydzyńskiej. Rok później Borkowski sprzedał Roszkowskiemu swe części N., wraz z prawem patronatu nad kościołem, z wyjątkiem "dwóch służących pochodzących stamtąd".
Roszkowski w 1597 r. części które nabył od Borkowskiego dał swemu synowi Janowi. W tym samym roku bracia dokonali podziału majątku, przy czym N. i Jeziory pozostały przy Janie Roszkowskim. Rok później Jan zapisał na dobrach kwotę 1000 złp. swej żonie Katarzynie Zaremba. W kolejnych latach właściciele dóbr zaniemyskich (na obydwu dziedzinach) zmieniali się dość często. Byli to kolejno: Janusz Grzymułtowski, starosta średzki z żoną Barbarą Grudzińską (1616), Jan Poniecki, Mikołaj Pruski, syn Kaspra (1637); Przecław Leszczyński (1641), Władysław Maniecki (1645), Krzysztof Grzymułtowski i Krzysztof Tuczyński (od 1649).
Okres szwedzkiego "potopu" przetrwali we wsi Tuczyńscy, synowie Andrzeja: Stanisław i ksiądz Jan. W 1664 r. Stanisław sprzedał dobra matce - Mariannie Leszczyńskiej. Następnie znajdujemy tu Bartłomieja Swinarskiego (1677) i Adama Łukomskiego, syna Łukasza i Zofii Cykowskiej. Na przełomie XVII i XVIII w. wieś przeszła w ręce Hieronima Ponińskiego h. Łodzia, ożenionego z Teresą Chociszewską. Po nich odziedziczyli synowie: Władysław, podkoniuszy koronny, Karol, kanonik poznański, prepozyt, sędzia, etc..., Franciszek jezuita i Franciszek prof. teologii oraz Adam, starosta babimojski. Niezamyśl i inne dobra w 1703 r. nabył od braci Adam Poniński, za kwotę 120 tys. złp.
W 1. poł. XVIII w. w północnej części wsi, gdzie dotąd wznosiła się jedynie karczma przy skrzyżowaniu starodawnych traktów, powstała osada Zaniemyśl. Nowemu założeniu nadano kształt regularnego prostokąta, z zabudowaniami otaczającymi centralny rynek. Z rynku wychodziły cztery drogi: w kier. północnym do Jezior, wschodnim do Środy z odbiciem na Czarnotki, południowym do Małej Kepy oraz w kier. zachodnim do Śremu. Dnia 21 maja 1742 r. król August III Mocny nadał osadzie prawa miejskie. Dziedzicem Z. był wówczas Mateusz Poniński. W 1765 r. Zaniemyśl został po raz pierwszy odnotowany w Regestach. Niezamyśl pozostawał wsią obok miasta i to prawie do końca XIX w. Dziesięć lat później bracia Ponińscy: Adam, podskarbi wielki koronny i Kalikst - starosta bracławski, spisali we Wrześni kontrakt działowy, na mocy którego Zaniemyśl (i in.) dostał Kalikst. Ten sprzedał Z., Jeziory Wielkie i Małe, obie Kempy, Luboniec, Winną, Jaszkowo i inne - Tadeuszowi Jaraczewskiemu h. Zaremba (1730-1795), za kwotę 700 tys. złp. Kontrakt spisano dnia 23 listopada 1782 r.
Pod koniec XVIII w. w Z. istniał kościół ewangelicki, a w mieście było 78 dymów z 803 m-cami, 13 wiatraków, liczni młynarze, 4 stolarzy, 4 szewców, 2 krawców, 2 garncarzy i 2 kowali, 1 piwowar i 1 muzykant. Miasto posiadało też przywilej na 6 jarmarków rocznie. Karczma znajdowała się na skrzyżowaniu dróg: z Niezamyśla do Małej Kępy i drogi Dąbrowa – Czarnotki.
Tadeusz Jaraczewski z żoną Marianną Anną hr. Wielopolską h. Starykoń miał syna Józefa (1780-1816), ożenionego z Eleonorą Bierzyńską h. Ślepowron (Korwin) (1780-1849). Nie mieli dzieci, ale dziedzic miał swojego "pupila", którym w młodości się opiekował - Edwarda Raczyńskiego h. Nałęcz (1796-1845), późniejszego literata, szambelana króla pruskiego, fundatora biblioteki w Poznaniu, etc... Żoną Raczyńskiego była zaślubiona w 1824 r. Konstancja Potocka h. Pilawa (1783-1852). Miał z nią jedynego syna Rogera (1820-1864). Na rok przed swoją śmiercią Jaraczewski dał Raczyńskiemu wyspę na jeziorze Zaniemyśl. W akcie nadania zapisano: "Powodowany przyjaźnią moją, na dokładnej znajomości charakteru, światła i talentu zasadzając się, ku J.W. Edwardowi Raczyńskiemu... udzielam niniejszem na osobę jedynie tegoż, prawem dożywocia wolne używanie i zarządzanie wyspą na jeziorze Zaniemyskiem, dotąd "Grunt" zwaną, a odtąd wyspą Edwarda zwać się mającą, z obowiązkiem udzielania corocznie w dniu 4 października, jako w rocznicę objęcia w posiadłość wyspy, przez tejże dożywotniego posiedziciela, J.W. Edwarda R., gałązki bluszczu jako znaku przyjaźni. Po śmierci E.R. wyspa powróci w tym stanie, w jakim się znajdować będzie, do właściciela dóbr zaniemyskich".
W latach 1917-19 E. Raczyński wybudował drewniany dwór na wyspie. Dnia 25 stycznia 1845 r. "odebrał sobie życie wystrzałem z małej, starożytnej armatki". Trzeba przyznać, że miał hrabia fantazję...
W 1826 r. pod miastem znaleziono skarb ze srebrnymi brakteatami z XVIII w. 17 lat później Z. liczył 1409 m-ców, a w 1861 r. - 1292 m-ców. W 1846 r. należał do Skórzewskich, później Potulickich, a następnie Józefa hr. Czarneckiego. W 1887 r. było tu 136 "dymów" z 1356 m-cami, w tym 961 katolików i 135 żydów. Miasto posiadało 136 ha gruntów. Dobra (z siedzibą w Małych Jeziorach) liczyły wówczas 15436 mórg, w tym 8550 m. ziemi uprawnej, 4420 m. lasów, 1120 m. wody, 600 m. łąk i 800 m. pastwisk. W 1887 r. nabył je Hermann Kennemann z Klęki. Postać kolejnego dziedzica i jego rodzina jest szczegółowo opisana w naszym katalogu, na karcie obiektu "Klęka": https://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/5859/Kleka/
Jeszcze w XIX w. zachowały się niektóre nazwy, dawnych części wsi: Syberya i Wypuszczajewo; Piaski - przedmieście, Laskówka - pole, Chmielnik - łąka, Olbryda - las, Łekno - jezioro z wyspą oraz Samica - struga. Pod koniec XIX w. wyspa na jeziorze Łękno nosiła nazwę "Zaniemyska Kępa" lub z niem. Edwardsinsel – tyle „Słownik Geograficzny...”, natomiast na mapach jezioro opisane jest wyraźnie jako Raczynski-See, a Łekno to jedynie małe jeziorko leżące na północ od traktu do Śremu. Na mapach z k. XIX w. zaznaczony jest drewniany most prowadzący na wyspę od str. wschodniej. W wodzie do dzisiaj widoczne są (ponoć) pale po tym moście.
Część miejska Santomischel rozciągała się na obszarze pomiędzy jeziorami, a wiejska Niezamischel na wschodnim brzegu jez. Raczynski. Na wschód od miasta (z dawnych 11) pracowało 6 wiatraków. W 1910 r. wybudowano kolejkę wąskotorową do Środy. Pozostałości dawnego folwarku w Niezamyślu weszły w skład dóbr Seeburg, czyli Jeziory Małe. Gospodarstwo nie stanowiło już w tamtym czasie ośrodka zarządu dóbr ziemskich. W Zaniemyślu znajdował się jedynie folwark kościelny na terenie miejskim, z czystym dochodem gruntowym 879 marek (obszaru nie podano). W 1930 r. Zaniemyśl miał 1291 mieszkańców. Z ważniejszych instytucji warto wymienić Magistrat i Urząd Policyjny, ponadto klasztor sióstr miłosierdzia, Bank Ludowy, Kółko Rolnicze, Ochotniczą Straż Ogniową z komendantem Stanisławem Damsem, dwa młyny parowe, etc. Ponadto liczne sklepy, restauracje, hotele i inne. Właścicielami wiatraków byli: J. Cholewiński, S. Olszewski, J. Owsiany, M. Skiera i A. Staniszewski. Jednak z nieznanych nam przyczyn, w 1934 r. władze postanowiły pozbawić Zaniemyśl praw miejskich W latach 1939-45 wieś nosiła wcześniejszą nazwę niemiecką Santomischel. Po 2. wojnie światowej dawny dwór na wyspie został przejęty przez Wojewódzki Urząd Ziemski. W 2011 r. wyspa przeszła pod zarząd Jednostki Samorządu Terytorialnego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811881 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3869_(2134)_Sulecin_1911_APP_Sygn._M.top.25-92-1.jpg
11811879 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3868_(2133)_Santomischel_1911_APP_Sygn._M.top.25-91-1.jpg
6610 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3868_Santomischel_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wznosi się w południowej części wyspy. Budynek drewniany (wewnątrz ściany z cegieł), wybudowany w stylu szwajcarskim z grubych pni modrzewiowych. Piętrowy i nakryty dachem dwuspadowym. Wejścia do pomieszczeń na piętrze prowadzą z obiegającego dom ganku, na który wychodzi się po zewnętrznych schodach.

Park

Park z 1. poł. XIX w. o pow. 3,074 ha obejmujący ok. 4/5 wyspy (z wyjątkiem jej północnego krańca). Na drzewostan składają się głównie dęby szypułkowe, ok. 60 szt., w tym 50 (?) stanowiących pomniki przyrody, największy o obw. w pierśnicy 645 cm.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011