Wyskoć

Stan obecny

Własność ANR albo J.S.T.

Historia

Dwór z poł. XIX w.
Już pod koniec XIII w. miejscowy dziedzic, Jan Wyskowiec (biskup poznański), wybudował we wsi kościół p.w. świętego Andrzeja. Wg tradycji nastąpiło to w 1283 r. Z rodem Wyskotów wiązana jest etymologia nazwy Wyskoci. Nazwa wsi funkcjonowała także w postaci Wyskocz i Wiskocz. Drewniana świątynia przetrwała we wsi do pocz. XVIII w., kiedy to dziedzice wystawili na jej miejscu nowy kościół drewniany. Ten w 1843 r. zastąpiony został przez budynek murowany, poświęcony w 1845 r. przez sufragana poznańskiego Jana Dąbrowskiego. W 1892 r. kościół został rozbudowany, po czym na nowo konsekrowany przez bp. Edwarda Likowskiego.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1348 r., gdy z W. pisał się Jaśko Wyskota, kasztelan krzywiński oraz (jego brat?) Jakub Wyskota, który darował swoją wieś Garby klasztorowi w Lubiniu. Jaśko występuje w zapiskach do 1368 r. W tamtym czasie rektorem kościoła był Gosław, kanonik poznański w 1366 r. Rok ten w ogóle jest wyjątkowy pod względem ilości zapisek. W katedrze poznańskiej powstała wówczas nowa prebenda kanonicka, którą biskup Jan Doliwa uposażył w dochody z Wyskoci, w tym m.in. w czynsze i dziesięciny z Choryni, Gołębina, Rogaczewa Małego, R. Wielkiego, Skulina (nieistniejącego obecnie) i Racotu na ostrowie (Racot in insula). Gosław został przez biskupa mianowany „wikariuszem wieczystym” a Wyskoć stała się „fundi”, czyli źródłem dochodów. Następcy Gosława nazywani już byli „plebanami w Wyskoci”. W 2. poł. XIV w. dziedziczką wsi była Tomisława z W., żona Czewleja Wyskoty, która w 1391 r. brała udział w sporze z Michałkiem z Parska. Rok później Michałek pozywał Czewleja o 65 grzywien, a w 1394 r. wygrał proces o Wyskoć, przy czym Tomisławie przysądzono folwark i zagrodników w Wyskoci. W 1398 r. Czewlej sprzedał swoją wieś Darnowo Janowi Gryżyńskiemu, a rok później sądził się o kmieci z Wyszakiem Gryżyńskim. Synem dziedziców zapewne był Marcin, występujący jako prezbiter z W. w 1400 r. Tomisława żyła co najmniej do 1411 r., gdyż w roku tym Maciek Godziszewski dowodził, że należy mu się 320 grzywien „szkody wraz z lichwą” od byłej dziedziczki. Byłej, albowiem Wyskocka w 1411 r. sprzedała wieś Janowi, Pietraszowi i Wojciechowi Bnińskim. Maciek w zw. z tym czuł się współwłaścicielem wsi, o co sądził się z Pietraszem (Piotrem) Bnińskim. Części wsi posiadali wówczas także Janek Mosiński (odnoga Bnińskich, pochodzących z Mosiny) i Stefan Mrowiński.
W latach 20. dziedzicem (części wsi) został Piotr (I) Bniński, kasztelan gnieźnieński (zm. ok. 1448 r.). Jego dobra w 1429 r. obejmowały Mosinę, Sowiniec, Żabno Małe, Pożegowo, Przewóz, Wyskoć i Darnowo. Z Małgorzatą Gułtowską miał on syna Piotra, zaś z Barbarą Łopuchowską siedmioro dzieci, w tym Piotra i Macieja. Nasz wywód nie pokrywa się z danymi w bazie Marka Minakowskiego, lecz opiera na informacjach źródłowych. Tak więc Maciej i Piotr Bnińscy / Mosińscy byli braćmi przyrodnimi Piotra Bnińskiego. Nazwisko swe wzięli od posiadanego miasta Mosiny. Piotr (II), zmarły w 1469 r. był kasztelanem santockim, a z żoną Małgorzatą Gryżyńską miał trzech synów: Piotra (III), Jana i Mikołaja. Ci w 1457 r. dokonali zamiany ze stryjem, biorąc Wyskoć, Opalenicę i młyn k. Drożynia za inne liczne wsie, m.in. Sokolniki, Ostrów, Radlin, Kąty, Wilkowyję, etc. Tym sposobem stali się właścicielami Opalenicy i przyjęli nazwisko Opalenickich (Opalińskich). W 1467 r. zgodnie z testamentem ojca, zapisali dla altarii przy kościele w Opalenicy 8 grzywien czynszu z Wyskoci (od całkowitej kwoty 100 grzywien). Siedem lat później puścili W. na wyderkaf Stanisławowi z Siejkowa. W 1483 r. Piotr (III) będący wówczas chorążym poznańskim sprzedał W. na wyderk. swojej siostrze Zofii. Pod koniec XV w. sprzedał wieś jej mężowi Andrzejowi Radlińskiemu (Dłużyńskiemu), a od niego wziął na wyderk. Radlin, Kąty i Wilkowyję. Już po 3 latach syn Andrzeja – również Andrzej Dłużyński (zwany z kolei Włoszakowskim), sprzedał W. z folwarkiem oraz folwark Obora (prawd. na wyderk.) Bieniaszowi Zadorskiemu. W 1510 r. dziedziczka Włoszakowska dała wikariuszom poznańskim dziesięcinę z 6 łanów osiadłych i 3 ł. pustych z Wyskoci. Ciekawa informacja z tego roku mówi o opłatach wnoszonych od dziedzica Radlina. Pomiędzy innymi daninami wymienia wiardunki (w dużym uproszczeniu oznacza to ¼) dziesięciny, na wino dla plebana. Parafia w W. należała w tym czasie do dekanatu kościańskiego. W 1513 r. wieś podzielona była pomiędzy Annę Dłużyńską (córkę Andrzeja), zam. za Mikołaja Spławskiego i Zofię Sabaszczewską. Rok później taż Anna sprzedała swoją część W. oraz Darnowo mężowi. W późniejszych latach Spławski sprzedał ich część (wyderkafem) Piotrowi Bojanowskiemu h. Junosza, zaś ten zabezpieczył na dobrach posag dla córki Anny. Z drugiej żony Kołaczkowskiej miał jeszcze (Bojanowski) córkę Katarzynę oraz synów: Macieja, Stanisława, Mikołaja i Piotra.
Na pocz. XVI w. dziedzice przyjęli nazwisko Wyskockich, pieczętowali się zaś herbem Leliwa. Mikołaj Wyskocki ożeniony był z Anną Miaskowską h. Bończa. W latach 30. dokonywali rozgraniczenia wsi od Rogaczewa Wielkiego i Małego. Druga część była w rękach Spławskiego, burgrabiego poznańskiego, który żył co najmniej do 1560 r. Ten z n.n. żoną miał syna Mikołaja, stolnika poznańskiego, który z Jadwigą Słupską vel Drzewianowską miał 4 synów: Gabriela, Jana, Benedykta i Jakuba. W 1577 r. na skutek działów braterskich dziedzicem W. został Benedykt ożeniony z Anną Gorzycką. Za ich rządów (1580) wieś miała 5 łanów osiadłych, 6 zagrodników, 2 komorników i 2 osadników. Zapewne byli bezpotomni, gdyż wieś odziedziczył bratanek dziedzica (syn Jakuba) – Mikołaj Spławski, ożeniony z Zofią Modlibowską h. Dryja. Z kolei Benedykt miał 2 córki: Agnieszkę i Barbarę, którym również przypadła część wsi. Agnieszka wyszła za Andrzeja Łaskawskiego, a jeden dział (particula) w 1602 r. sprzedała Łukaszowi Gułtowskiemu z Racotu. Inny dział rok później poszedł w ręce Jana Kroczyńskiego, który od razu sprzedał tę ziemię Janowi Roszkowskiemu z Górki. Zaledwie rok później połowa wsi poszła w ręce Piotra i Mikołaja Jastrzębskich, którzy sprzedali ją Annie Łaskawskiej, wdowie po (stryju) Janie Jastrzębskim. Przed 1616 r. wyszła ona za Mikołaja Pawłowskiego piszącego się z Werbna, herbu Wierzbna, któremu w tymże roku odsprzedała swoją część W. W międzyczasie ród Wyskockich najwyraźniej zanikł, zaś cała Wyskoć znalazła się w rękach Pawłowskich. W 1631 r. wybudowali oni za wsią drewnianą kaplicę p.w. świętego Krzyża. Kaplica ta nie przetrwała do XIX w. Mikołaj prawdopodobnie nie miał dzieci z Anną, o której pamięć całkowicie zanikła (brak w WGM). Z drugą żoną Pudliszkowską miał sześcioro dzieci, m.in. synów: Wojciecha, Stanisława, Jana i Piotra, którzy podzielili Wyskoć pomiędzy siebie, zaś w 1635 r. części od braci kupił Piotr Pawłowski. Będąc w podeszłym wieku Piotr przekazał Wyskoć bratankowi (synowi Jana) – Stefanowi (1630-1680), ożenionemu z Jadwigą Wybranowską, a następnie z Zofią Sierską (wdową po Adamie Rynarzewskim). Z pierwszej żony Stefan miał dwoje, a z drugiej sześcioro dzieci. W. odziedziczyła córka Wybranowskiej – Zofia – zamężna za Bogusława Włostowskiego, po połowie z Adamem, synem Sierskiej. Tenże Adam miał syna Jana, który w 1689 r. sprzedał swoją część Mikołajowi Grodzickiemu z Grodźca h. Gryf. Rok później swoją część sprzedała Grodzickiemu również matka (Zofia). W 1701 r. od Grodzickiego W. odkupił jego syn (i Teresy Pawłowskiej) Kazimierz, za sporą sumkę 80 tys. złp.
Kazimierz Grodzicki ożenił się z Anną Dzierzbińską (z którą nie miał dzieci), a następnie z Konstancją Skórzewską, z którą mieli trzech synów i dwie córki, w tym Franciszkę która wyszła za Wojciecha Kotarbskiego. Zapewne drugą żoną Wojciecha był Teresa Sobocka, którą znajdujemy w WGM. W latach 20. XVIII w. byli oni posesorami majątku. We wsi rodziły się ich dzieci, m.in. Franciszek Ignacy, Ignacy Józef, Krystyna Barbara, Ewa i Katarzyna. Kotarbskich było tu zresztą co niemiara; opis koligacji tej rodziny – z braku miejsca - pominiemy. W okresie tym w Wyskoci przewija się także nazwisko Zbijewskich, jednak nie potrafimy ich powiązać z Dzierzbińskimi ani Kotarbskimi. W latach 40. Kotarbscy stali się właścicielami majątku. Dziedzicem połowy wsi był Antoni, drugiej Andrzej, a niedługo później całości - Józef (ich brat). W 1756 r. postanowił on przekazać dobra bratankowi – Ignacemu – synowi Stanisława i Mańkowskiej. W 1771 r. Ignacy Kotarbski sprzedał wieś Stanisławowi Chłapowskiemu h. Byliny, kasztelanowi międzyrzeckiemu, za kwotę 160 tys. złp. Z żoną Teresą Kwilecką kasztelan miał 3 dzieci: Józefa, Nepomucenę i Barbarę. W W. przed 1775 r. wybudowali oni pierwotny dwór, w którym później zamieszkiwali zarządcy, dzierżawcy, etc. Trzy lata później w W. Nepomucena wyszła za Michała Sczanieckiego h. Ossoria, a po kolejnych dwu latach (w miesiąc po śmierci ojca w maju 1780 r.) Józef Chłapowski sprzedał wieś Janowi z Lipego Lipskiemu h. Grabie. Generał–major wojsk koronnych, Lipski, w 1782 r. sprzedał W. księciu Antoniemu Barnabie Jabłonowskiemu h. Prus (1732-1799), kasztelanowi krakowskiemu, ...etc. We dworze rozgościli się urzędnicy księcia; komisarz Walentyn Jaskulski i ekonom Andrzej Murzynowski. Pierwszymi posesorami byli Łukaszewiczowie, potomkowie Teodora – komisarza generalnego księcia kasztelana. W 1787 r. w W. urodził się syn Teodora i Katarzyny Łukaszewiczów – Jan Nepomucen Marcelin. W tym czasie Chłapowscy siedzieli w pobliskiej Turwii, gdzie Józefowi i Urszuli Moszczeńskiej urodziła się córka Tekla Justyna Michalina. Główną posiadłością księcia były z kolei dobra Racot. W Wyskoci „urzędowali” też synowie Jaskulskiego: Antoni i Józef. Dalsze losy majętności związane są z Racotem, który w XIX w. przeszedł w ręce księcia niderlandzkiego Willema Frederika (Wilhelma Fryderyka) Oranje-Nassau. Folwark w Wyskoci puszczono w dzierżawę, by podobnie jak inne majętności przynosił profity właścicielom. Dwór został przebudowany w 1800 r. i później pod koniec XIX w. Od ok. 1818 r. dzierżawcami W. byli Franciszek i Katarzyna „de Reyzlery” Pawłowscy, którzy byli również posesorami roli plebańskiej. W 1843 r. ich syn Ignacy zaślubił w W. Paulinę Gałkównę. Dzierżawcą był w tym czasie jego brat Stanisław, ożeniony z Franciszką Biedak, zaś posesorem ziemi plebana Franciszek Pawłowski. W latach 50. znajdujemy w Wyskoci również Ignacego P. ożenionego z Pauliną de Richter oraz Antoniego P., ożenionego z Rozalią Michalską. Wszystkim z nich rodzą się liczne dzieci, jednak w latach 60. XIX w. wzmianki o Pawłowskich w W. urywają się całkowicie. Kościół we wsi staje się głównie miejscem ceremonii Chłapowskich, którzy przez cały XIX i na pocz. XX w. trzymają majętność Turwia (Turew). W tym czasie w wyskockim gospodarstwie, niemieccy właściciele wybudowali nowoczesne na owe czasy zabudowania gospodarcze, a pod koniec XIX w. podwórze folwarczne powiększono w kier. zachodnim. W połowie XIX w. na północ od folwarku wybudowane zostały także domy dla pracowników; druga kolonia mieszkalna, położona na zachód od dworu – wzdłuż drogi prowadzącej do Darnowa, powstała pod koniec XIX w.
W 1885 r. Wyskoć dzieliła się na wieś gospodarczą z 356 ha gruntów, 29 dymami i 264 m-cami (wszyscy katolicy) i wieś dworską z 565 ha, 9 dymami i 213 m-cami (w tym 51 ewangelików. Do majątku należał też folwark Wyskoć Mała (Burkvorwerk, Birkenhof w 1940 r.). Nie wiemy, kiedy dokładnie Wyskoć wyłączono z dóbr Racot, prawdopodobnie nastąpiło to po wyzwoleniu Polski, w latach 1919-20. Od tego momentu wieś wraz z folwarkiem Brzozówiec należała do skarbu państwa. W 1926 r. dzierżawcą dóbr był kapitan (rezerwy) wojska polskiego – Zygmunt Galiński (1885-1933), syn Franciszka i Ludwiki Brodzkiej, ożeniony z Marią Ireną Zofią Czochron h. własnego. Mieli z Marią pięcioro dzieci, w tym jedynego syna Jana (ur. ok. 1925 r.). Ten po wojnie ożenił się z Renatą Rogala i miał z nią czworo dzieci. W 1926 r. pod zarządem Galińskiego dobra liczyły 541,9 ha, a do urzędu skarbowego wykazywano 1927 talarów czystego dochodu gruntowego. Na ogólny obszar składało się 436 ha ziemi uprawnej, 24,9 ha łąk i pastwisk, 79 ha lasów i 2 ha nieużytków. Gospodarstwo specjalizowało się w reprodukcji nasion buraczanych. W 1932 r. Galińscy zapewne sprzedali majątek, który przeszedł w posiadanie fundacji Sułkowskich w Rydzynie. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Birkendorf. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na bazie pozostałości folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo (przez rząd Jana Krzysztofa Bieleckiego) na początku lat 90. XX w.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Fotografia archiwalna: strona internetowa Gminy Kościan: http://www.gminakoscian.pl/wyskoc-historia.html
Geoportal;
Mapster:
6635 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3966_Choryn_1940.jpg
16383 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3966_Choryn_1944_UPKrak.jpg
17741 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte /1870 - 1944/
plik mapy: KDR100_324_Kosten_ca1893_DRMC5820324c.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wybudowany w zach. pierzei podwórza gospodarczego, w dłuższej osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na zachód. Budynek parterowy, podpiwniczony, na kamiennej podmurówce, nakryty naczółkowym dachem krytym dachówką, mieszczącym mieszkalne poddasze. W fasadzie nieznaczny ryzalit, z wejściem poprzedzonym szerokim i schodami ujętymi murkami. Dodatkowe wejście oraz zejścia do piwnic znajdują się od strony północnej, tradycyjnie tam też znajdowała się dworska kuchnia, z której do piwnic prowadziły drewniane schody. Piwnice umieszczone po bokach długiego korytarza, ze stropami odcinkowymi i krzyżowymi. Układ wnętrz parteru dwutraktowy z sienią na osi. W okresie powojennym sień zabudowano dodatkowymi ściankami. Elewacje posiadają skromny detal architektoniczny; okna w opaskach, gzyms podokienny i gzyms wieńczący.

Park

Pozostałości niewielkiego parku z poł. XIX w. o pow. ok. 0,5 ha. Był to raczej niewielki ogród, bazujący na naturalnym drzewostanie.

Inne

Stajnia z wozownią, 4 ćw. XIX w.
Obora, 2. poł. XIX w.
Spichlerz, 2. poł. XIX w.
Stodoła, 2. poł. XIX w.
Domy kolonii mieszkalnej (w cz. płn. i zach.), 2. poł. XIX w.; 2 czworaki i trojak
Pozostałości bramy wjazdowej i fragmenty muru
We wsi kościół neogotycki, mur., 1843-1861 / 1892 r., parafialny p.w. św. Andrzeja Apostoła.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011