Wyganów

Stan obecny

Własność prywatna.
Szkółka Nowaczyk, Wyganów 1, 63-740 Wyganów

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Wyganów to wieś leżąca 3 km na płn. wschód od Kobylina. Znana była już w 1303 r., zaś jej wcześniejsze nazwy to Wyganowo i Wygonowo. W XV w. miejscowi dziedzice nazwali się Wyganowskimi (Wygonowskimi) i pieczętowali herbem Łodzia. Pierwszym znanym posiadaczem W. jest Jakub Wygonowski, który w 1432 r. wykupił czynsz roczny 3 grzywny dla altarii kat. w Poznaniu, od panów z Czempinia - Dobrogosta i Wincentego, synów Arkenbolda. Zapewne jego żoną była Anna (Jakuba, nie Arkenbolda), która w 1434 r. sprzedała 1 łan osiadły w W. Mirosławowi Kromolickiemu. Taż Anna miała braci: Jakuba, księdza; Piotra i Wojciecha oraz siostrę Elżbietę. W 1445 r. od Piotra i Wojciecha dostała zapis 60 grzywien (na wyderkaf). Z Jakubem miała 5 córek: Elżbietę, Małgorzatę, Barbarę, Katarzynę i Helenę, natomiast jej siostra Elżbieta z Mikołajem zwanym "Kolano" miała syna Jana. Z góry uprzedzamy, że powyższe koligacje są domysłem autora i powstały na podstawie nielicznych zapisek w "Regestach" prof. Dworzaczka. Nie istnieje jeszcze opis Wyganowa w "Słowniku hist.-geograficznym..." PAN, z którym można by skonfrontować te informacje. Z analizy zapisek wynikałoby, że Piotr i Wojciech są stryjami Małgorzaty, natomiast wzmianka z 1447 r. mówi o tym, że jest ona żoną Jana de Scharpathki i sprzedała łan w W. za 30 grzywien braciom Piotrowi i Wojciechowi. Możliwe przecież jest, że wym. wyżej panny (córki Anny) miały też braci o takich imionach.
W 2. poł. XV w. Józef Wyganowski i Mikołaj Starkowiecki (ze Starkówca) wybudowali i uposażyli we wsi pierwotny kościół. "Sł. Geograficzny..." podaje dość późną datę - 1482, natomiast kościół musiał istnieć wcześniej, bo już w 1467 r. Wyszota ze Starkówca zapisywał czynsz 4 grzywien (od sumy 44 grz.) na ołtarz w kościele parafialnym w Wyganowie, dla księdza Jana ze Starkówca, altarysty poznańskiego.
W 1485 r. dziedzicem połowy W. i Kromolic był Maciej Wyganowski, ożeniony z Anną Kamińską, której zapisywał po 100 grzywien posagu i wiana. Druga poł. wsi była w rękach Anny (niemożliwe, żeby tej samej), zamężnej za Jana Chojeńskiego. W 1486 r. sprzedała ona swoją część Janowi Łaszczyńskiemu, ten zaś od razu zapisał na tych dobrach po 100 złp. posagu i wiana żonie Barbarze.
W XV w. wieś podzielona była na więcej niż dwie części, bo na przykład w 1491 r., swoje 2 łany puste w W. sprzedali dziedzicowi Maciejowi (wyderkafem) synowie Wyszoty: Mikołaj i Bernard ze Starkówca. W 1493 r. Łaszczyński sprzedał swoją część Bernardowi Zalewskiemu, zaś ten w 1499 r. odsprzedał ją dziedzicowi. Pod koniec XV w. współwłaścicielem W. był także Jędrzej Ulanowski.
Maciej i Anna W. mieli synów: Marcina i Wojciecha. Ci w 1514 r. kupili jakieś ziemie (w tym poł. łanu w Raciborowie) od Mikołaja Cielęckiego. Maciej W. doczekał wnuków (Jakuba i Piotra, synów Marcina); zmarł w 1524 r. W tym samym roku wdowa wygrała sprawę (jaką?) z braćmi Chojeńskimi: Benedyktem i Wojciechem.
W 1527 r. dziedzice ufundowali przy kościele szkołę. Na pocz. lat 30. dziedziczką W. była wdowa po Macieju, z synem Wojciechem, ale w wiek dorosły wchodzili już także Jakub i Piotr Wyganowscy, którzy w 1534 r. pozywali Dorotę Chojeńską (z d. Kuklinowską), wdowę po Benedykcie. Chojeńscy nie dość, że nie wynieśli się z Wyganowa, to wyeksmitowali stąd Wyganowskich, a w latach 40. XVI w. dziedzicem wsi był Jan Chojeński. Mieszkał tu wraz z matką Dorotą, (która w 1547 r. toczyła spór z Franciszkiem Starkowieckim) oraz z siostrami: Anną, Katarzyną, Barbarą, Zofią i Agnieszką. Pierwszą, która wyszła za mąż była Barbara. Po zamieszkaniu u swojego męża Macieja Tarnowskiego, swoje części w Wyganowie odstąpiła matce. W 1555 r. Zofia wyszła za Franciszka Goreckiego. Swoją część Wyganowa dała mężowi, a ten zapisał jej po 1000 złp. posagu i wiana (na W., ale też swoich Srokach i Górce). Jej drugim mężem został Jakub Noskowski (zm. 1571), a trzecim Prokop Wrzesiński (zm. 1584). Agnieszka wyszła za Jerzego Kluczewskiego, Anna zmarła panną, a Katarzyna wyszła za Marcina Kadzińskiego. W 1571 r. żyjące siostry dały albo sprzedały swoje części wsi Katarzynie.
W XVI i XVII w. we wsi Wyganowo było 13 kmieci. Po Katarzynie Kadzińskiej odziedziczyła jej córka Anna, zamężna za Jerzego Kiełczewskiego h. Pomian, jednak w 1579 r. dała ona wieś swoim braciom Hieronimowi i Janowi, w zamian za "wyposażenie", czyli zapewne sporą gotówkę. Na przełomie XVI i XVII w. część wsi przeszła w ręce Piotra Sulinowskiego, który ufundował przy kościele szpital dla ubogich (w 1600 r.) oraz altarię p.w. świętego krzyża, z ołtarzem i kaplicą. Drugą część W. posiadał syn Anny i Jerzego Kiełczewskich - Wojciech.
Z czasem Kiełczewski zniknął z zapisek, zaś we wsi pozostali Sulimowscy vel. Sulmowscy oraz przewijały się inne osoby związane z rodziną, np. Piotr z Bnina Radzewski. Po szwedzkim "potopie" jedynym dziedzicem na Wyganowie był Piotr S., syn Romana, który w 1669 r. zapisywał na dobrach po 15 tys. złp. posagu i wiana żonie Katarzynie Gorzyckiej. W 1688 r. Sulimowski zapisał czynsz roczny 140 złp. wikariuszowi w W. (od łącznej sumy 2 tys.). W tym samym roku w W. erygowano altarię, obok której znajdował się dom dla prebendarza, z ogrodem, 12 składami roli i 3 tys. złotymi kapitału. Ponadto dziedzic zobowiązał się dawać altaryście "10 beczek piwa, 6 wierteli żyta, dwa pszenicy, 3 jęczmienia, 2 grochu, wiertel jagieł, dwa tłuste skopy, 100 złp. gotówką i 2 fury siana rocznie". Zobowiązał się, ale jeszcze w 1688 r. sprzedał wieś Marcinowi Teodorowi Zawadzkiemu h. Korzbok, ożenionemu z Zofią Bronisz z Paradyża.
Zawadzki wybudował we wsi pierwotny dwór. Mieli z Zofią syna Jana Leona, późniejszego skarbnika kaliskiego. Dziedzic zmarł w 1708 r., a dwa lata później dobra oficjalnie odziedziczył Jan Zawadzki, ożeniony z Wiktorią Błeszyńską, której oprawił na dobrach 20 tys. złp. posagu. W tamtych czasach we wsi znajdował się także niewielki folwark zwany Psim Polem. Na pocz. XVIII w. kościół we wsi był już w kiepskim stanie. Dziedziczka wraz z synem Janem odbudowali go w formie krzyża, zaś świątynię poświęcił w 1735 r. biskup inflancki.
W 1736 r. Jan wraz z żoną Wiktorią sprzedawali Wyganów Andrzejowi Łąckiemu h. Korzbok, łowczcycowi kaliskiemu, jednak ten odstąpił od transakcji. Po śmierci Jana majątek odziedziczyła jego siostra Franciszka, zamężna za Stefana Potockiego (zm. 1742). W 1744 r. ze wsi próbowali ją wyrugować krewni Błeszyńskiej - Michał, kasztelanic międzyrzecki oraz Zalewscy i Antoni Gorzeński. Niczego nie wskórali, a w 1750 r. Franciszka sprzedała Wyganów synowi - Józefowi Potockiemu. Inne posiadłości po mężu, czyli Pijanowice i Puszczykowo, sprzedała Józefowi Wierusz-Walknowskiemu. W tym samy roku spalił się szpital przy kościele, który odbudowany został w 1762 r. przez dziedzica. Józef Potocki, kasztelan kamieński, w 1764 r. zapisywał 50 tys. złp. posagu przyszłej żonie - Antonelli Zakrzewskiej, córce Józefa Wyssogoty-Zakrzewskiego i Katarzyny Twardowskiej. Jego drugą żoną została Anna Teresa Gajewska. Miał z nią później trzech synów...
We wsi oprócz folwarku dziedziców znajdowało się niewielkie gospodarstwo należące do plebana, którego dzierżawcą był w 1774 r. Zygmunt Żelazkowski. Z kolei główne dobra dzierżawił w tym czasie od Potockich Jakub Skowroński. W 1782 r. w pałacu dóbr Wronczyn przeprowadzono podział majątku po Józefie Potockim. Dobra składały się z trzech części: 1. - Będlewo, Dymaczew i Zamysłów, 2. - Wyganów z folwarkiem Psiepole i 3. - Piotrowice. Schedę pierwszą wybrał Stanisław Kostka Potocki, drugą Aleksander Potocki, zaś trzecią nieletni Ignacy Potocki.
Aleksander P. w latach 80. wybudował w W. nowy dwór. Był tu pracownik Józef, który miał córkę Mariannę. Panna ta spodobała się dziedzicowi, a z romansu narodziła się córka Julianna. Jak zapisano w księgach - "meretrice et concubinae suae". W zw. z brakiem chętnych, ojcem chrzestnym dziecka został plenipotent dworu Jan Kmita. Około 1789 r. Aleksander ożenił się z Nepomuceną Dzierzbińską. Co się stało z dwórką Marianną źródła nie podają... W latach 90. dziedzic był kasztelanem rogozińskim. Dnia 26 września t.r. we dworze urodziła się córka jego i Dzierzbińskiej - Antonina Nepomucena Rozalia. Chrzestnymi byli: babcia - Teofila Dz. i Nepomucen Mileński, pułkownik wojsk królewskich.
Trzeci rozbiór Polski nie wpłynął na życie w wyganowskim dworze i w 1796 r. urodził się tu pierwszy syn dziedzica - Jan Nepomucen Józef Wojciech Potocki a rok później kolejna córka - Joanna Nepomucena. Posesorami dóbr byli przez cały ten czas Stanisław Rębowski z żoną Eleonorą ze Starzeńskich. Dzierżawcą folwarku kościelnego był w 1802 r. Kazimierz Goczałkowski. Dziedzic zmarł we dworze, dnia 14 czerwca 1804 r., przyczyną śmierci była gangrena. Pochowany został w miejscowym kościele. Potoccy w 1805 r. sprzedali Wyganów Stanisławowi Rembowskiemu (1780-1849), ożenionemu z Eleonorą Kurnatowską h. Łodzia (1780-1861). Rodziły sie tu ich dzieci: Walerjan Paweł Eremita (1806), Franciszka Antonina Wanda (1807) i Klemencja Placyda (1808). W tym samym roku spalił się kościół we wsi, o którym dalej...
W kolejnych latach w wyganowskim dworze rodziły się następne dzieci Rembowskich: Pelagia Karolina (1810), Emilja Nepomucena (1813) i Władysław Alojzy (1816). W tym czasie dziedzice byli już sędziami pokoju powiatu krotoszyńskiego. Na krótko przed 1818 r. Stanisław Rembowski wraz z sąsiadką - Marią Anną Poullin (z d. Riboute) - dziedziczką Targoszyc, wybudowali na miejscu starego kościoła (przy pomocy parafian) nową świątynię. W 1818 r. kościół konsekrował dziekan Wiśniewski, pleban kobyliński. W nowo wybudowanej świątyni, dnia 18 listopada 1818 r. pochowana została matka dziedzica - 68-letnia Marjanna z Osieckich Rembowska (zmarła w Sławoszewie 12/XI.). Jego ojciec (mąż Marianny) Klemens Rembowski zmarł 18 czerwca 1819 r.; pochowany został dwa dni później obok żony. W 1821 r. urodziło się jeszcze jedno dziecko Rembowskich - Jan Nepomucen Stanisław Antoni. Stanisław w międzyczasie piął się po szczeblach kariery urzędniczej i w 1827 r. był prezesem sądu ziemskiego w Krotoszynie. Raczej wątpliwe jest, żeby chciał sprzedawać Wyganów przed swoją śmiercią, więc za nieprawdopodobną uważamy wzmiankę o jakichś Mikorskich, rzekomych budowniczych dworu "w 2. ćwierci XIX w.". W "Regestach" prof. Dworzaczka widnieje za to Michał de Roszkiewicz, dziedzic Wyganowa, który zmarł tu 12 sierpnia 1853 r. Widocznie wdowa Eleonora po śmierci męża sprzedała majątek temuż Roszkiewiczowi. Później aż do swojej śmierci, (dn. 16 września 1861) mieszkała w Grąbkowie, zaś pochowana została w Wyganowie. W międzyczasie dziedzicem W. został Nepomucen Zaborowski, który + tu dn. 10 grudnia 1862 r. Po nim majątek odziedziczył Justyn Zaborowski (1798-1872), ożeniony z Antoniną Przyłuską (1800-1875). W 1864 r. w kościele miała miejsce uroczystość ks. Leona Przyłuskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, który obchodził tu swoje "sekundycje", a na pamiątkę podarował kościołowi srebrny krzyż.
W 1872 r. dobra Justyna Z. obejmowały 1955 mórg, w tym 1540 m. ziemi uprawnej, 275 m. łąk i pastwisk oraz 140 mórg lasu. Czysty dochód gruntowy wynosił 1496 talarów (równowartość 4488 marek). Dziedzic zmarł dnia 11 czerwca 1872 r., a Wyganów odziedziczył po nim Antoni Zaborowski. Dziedziczka - Antonina - zmarła dnia 22 czerwca 1875 r. W tym samym roku w Wyganowie pochowana została Józefa Chełkowska, z domu Łukasiewicz, o której wspominamy, gdyż była ona najmłodszą córką słynnego Józefa Łukasiewicza - dziedzica pobliskich Targoszyc.
W 1888 r. Wyganów dzielił się na wieś dworską i kościelną. Był też siedzibą parafii katolickiej, a we wsi znajdował się Urząd Stanu Cywilnego. Wieś miała 519 ha, 10 "dymów" i 169 m-ców, w tym 6 ewangelików. Antoni Zaborowski prawdopodobnie sprzedał majątek; zmarł nagle we Wschowie, podczas powrotu z Berlina, dnia 5 stycznia 1897 r. Ostatnie zapiski z przeł. XIX i XX w. dot. wsi W., mówią o zmarłej w Poznaniu (8. maja 1902 r.) Joannie Przyłuskiej i zm. w 1903 r. Florentynie Zawadzkiej, siostrze A. Zaborowskiej. Pochowana ona została w grobowcu rodzinnym w Wyganowie.
Pod k. XIX albo na pocz. XX w. dobra w W. zostały sprzedane księciu Albertowi Marii Lamoral von Thurn und Taxis, właścicielowi dóbr krotoszyńskich. Wyganów przekształcono w domenę królewską i przezwano Wiesenfeld. Dobra wraz z folwarkiem Sophienhöh miały 550 ha, w tym 488 ha ziemi uprawnej. "Czysty dochód gruntowy" wynosił 5666 marek. Pozostałe gospodarstwa (Verschiedene Einzelgrundstücke), czyli zapewne folwark kościelny, miały łącznie 227 ha, w tym 202 ha ziemi uprawnej i łącznie 2121 marek "czystego dochodu". Dzierżawcą Wyganowa był Jakob Heinrich. Po wyzwoleniu Polski majątek został zapewne rozparcelowany, gdyż nie wykazują go popularne księgi adresowe okresu międzywojennego.
W 1930 r. Wyganów stanowił gminę wiejską w pow. koźmińskim i liczył 244 m-ców. We wsi znajdowała się kasa pożyczkowa Wyganower Darlehnskasse Sp. z o.o., młyn motorowy Niezgodzińskiego, szewc J. Achowiak i kowal T. Rechzech. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Wiegenfeld. Po wojnie pozostałości dawnego folwarku stały się elementem typowej wsi rolniczej.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6800 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy:
4269_Kobylin_1911.jpg
6801 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4269_Kobylin_1940.jpg
11813600 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
4269_Kobylin_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-1209.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek piętrowy i nakryty dachem czterospadowym, podpiwniczony, fasadą skierowany na wschód. Pośrodku dłuższych elewacji znajdują się pozorne ryzality zwieńczone trójkątnymi frontonami, zdobione jońskimi pilastrami wielkiego porządku. Układ wnętrz dwutraktowy, zachowały się tu trzy bogato zdobione sale na piętrze, a także zdobienia sufitów - rozety i girlandy oraz bukiety kwiatów i patery z owocami nad drzwiami.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest w znacznej mierze przekształcony.

Park

Pozostałości parku z 2. poł. XIX w. o pow. ok. 3 ha, z czego cała zachodnia połowa jest wykarczowana, ograniczona jedynie szpalerem drzew. Przed 1945 r. park miał ok. 4,5 ha obszaru.

Inne

Zabudowania gospodarcze z poł. XIX w.
Oficyna, nr rej.: 508 z 19.03.1969

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011