Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Września
2013, zdjęcie Tomasz Młynkowiak

Zdjęcie archiwalne

Miniatura Września

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Tomasz MłynkowiakTadeusz Hieronim ( tedesse ) RzepkaMarek Kujawa

Września

Wreschen

Województwo:wielkopolskie
Powiat:wrzesiński
Gmina:Września
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy
Obiekt:pałac, nr rej.: 966/A z 5.03.1970
Park:nr rej.: 2118/A z 10.04.1987

Stan obecny

Pałac na Opieszynie. Hotel, restauracja.
Opieszyn 1, 62-300 Września.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Września to miasto powiatowe w Wielkopolsce, leżące w odległości 28 km na południe od Gniezna. Powstało na miejscu średniowiecznego grodu, który już w XII w. mogło zamieszkiwać ponad 2 tys. osób. Pierwsza zapiska o W. pochodzi z 1246 r. Była ona wtedy własnością Bodzentów, który to ród siedział w W. do końca XIV w. Już w XIII w. w osadzie wybudowano kościół farny. Na początku drewniany, pod koniec XV w. murowany z palonej cegły, w stylu gotyckim, z wysoką wieżą. Został on zniszczony podczas "potopu", ale w 1672 r. częściowo odnowiony. Podupadł w 1792 r., po czym odnowił go "po partacku" Jan Binder, Niemiec z Kórnika, Dopiero później, podczas duszpasterstwa ks. Stablewskiego, fara został odnowiona według projektu Zygmunta Gorgolewskiego. Prace zakończono w 1881 r., a kosztowały one aż 40.000 marek. We Wrześni było też kilka innych kościołów, w tym szpitalny p.w. świętego Ducha, który został rozebrany pod koniec XVIII w. W jego miejscu postawiono figurę Pana Jezusa.
W 1387 r. dziedzicami Wrześni byli Andrzej i Tomasz Bolawscy i żona Robka (czyja?), którzy toczyli sprawę sądową z żydem Markiem z Poznania i żydówką Jordanową. Od 1390 r. z W. pisali się Zawiszowie. W 1391 r. Zawisz toczył spór ze swoim bratem - Janem Gutowskim o "połowę młyna, o zbytnią wodę, 2 fertony targowego i o dwa i pół łanu roli". W 1392 r. tenże Zawisz zeznał, że jest winien 8 grzywien żydowi Januszowi, z poręki za Strzałkowskiego, ale że mu zapłaci dopiero na świętego Michała. W tym samym roku niejaka pani Czesławowa, która toczyła spór z Janem Mielżyńskim, powierzyła tę sprawę Zawiszowi. Później jeszcze wiele razy ów Zawisz występował w sądzie i najwyraźniej swoje sprawy wygrywał. Zmarł około 1398 r. W kolejnych latach jego żona Wichna wraz z synami również bywali częstymi gośćmi w sądzie, m. innymi w 1399 r. wywalczyła 20 grzywien od Paszka z Graboszewa i Mikołaja Drapesz (?) de Wangri (z Węgierek).
W dokumentach z 1357 r. Września nazywana jest miastem, czyli w tym roku prawdopodobnie dokonano jej lokacji na prawie magdeburskim. W 1362 r. odbywały się tu sądy starościńskie. W 1364 r. występował kapelan Dobrogost. Pod koniec XIV w. plebanem był Jan, który w 1390 r. pozywał Andrzeja z Tarnowa. I jeszcze jedna zapiska związana z kościołem: w 1397 r. prepozyt Mikołaj świadczył w sprawie Zawisza Wrzesińskiego przeciwko Małgorzacie z Zasułtowa.
Na pocz. XV w. wśród dziedziców W. znajdujemy Pietrzyka, Jurgę i Mikołaja. Panowie ci już wówczas nazywali siebie Wrzesińskimi. W 1448 r. jako świadek występował Dobiesław z Wrześni, a rok później w.w. Mikołaj sprzedał wyderkafem swoje Sokołowo - Michałowi de Gorinicze. Tenże Dobiesław miał córkę Barbarę oraz synów Jerzego i Jana. Jerzy - późniejszy kasztelan śremski - w 1470 r. zapisywał po 500 grzywien posagu i wiana swojej żonie Elżbiecie, a 3 lata później Jan na poł. Wrześni i jatkach zapisywał po 200 grzywien swej żonie Annie. Ich bratem (a może kuzynem?) był też zapewne Wawrzyniec W. W latach 1479 i 80 występują Piotr i Zawisza Wrzesińscy, ale trudno powiedzieć, czy byli oni braćmi, czy też może bratankami Jana i Jerzego? W każdym razie synami Piotra byli na pewno Zawisza i Maciej, pleban we Wrześni w 1483 r. Co za tym idzie, Janowi możemy przypisać żonę Jadwigę i syna Jana. Może kiedyś genealodzy opracują genealogię Wrzesińskich? Wtedy też okaże się, czy nasze wnioski były poprawne.
W 1458 r. miasto W. wystawiło 15 żołnierzy na wyprawę malborską. Swój rozwój Września zawdzięcza m. innymi traktowi handlowemu z Kalisza na Pyzdry, do Gniezna i do Prus, który prowadził przez miasto co najmniej od końca XV w. W tamtym czasie właścicielem 1/4 dóbr Wrześni i okolicznych wsi, w tym obu Gutów i Jaworowa, był Jerzy Wrzesiński, który w 1492 r. zapisywał (ponownie) po 500 grzywien posagu i wiana swej żonie Elżbiecie. Pozostałe części należały też do Jana i Macieja W-ich. Czwartą część dzierżył Wawrzyniec W., który w 1510 r. zapisywał po 300 złp. posagu i wiana swej żonie Katarzynie Jezierskiej. Żoną Jana była z kolei Magdalena Tomicka.
Na przełomie XV i XVI w. część W. znalazła się w rękach Jana Mościejewskiego, a w latach 20. XVI w. inna część przeszła we wianie na Mikołaja Bardskiego, męża Anny Wrzesińskiej. (Uwaga, współcześnie nazwisko to zapisujemy jako "Bardzcy", lecz w opisie będziemy używać jego oryginalnej postaci). Ostatecznie około 1521 r. oficjalnymi dziedzicami miasta W. byli wspólnie Jan Wrzesiński i Jan Mościejewski. Córka Mościejewskiego - Katarzyna, wyszła za Piotra Rozdrażewskiego, jednak z racji mieszkania we Wrześni nazywała siebie Wrzesińską. W 1527 r. dała temuż mężowi swoją 1/4 dóbr, w tym Zawodzia, Chociczy, Zasułtowa, Psar i innych. On na tych częściach zapisał żonie po 1000 złp. posagu i wiana. Tym sposobem Rozdrażewski zapisał się do zacnego grona współposiadaczy miasta. W 1531 r. w zw. z Wrześnią odnotowano także Macieja z Drzewicy, arcybiskupa gnieźnieńskiego, jednak nie wiemy, jaki miał on związek z Bardskimi i Rozdrażewskim.
Ok. 1531 r. wdowa po Bardskim - Anna - sprzedała swoją część W. - Dobrogostowi Jezierskiemu. Z czasem majątek odziedziczył ich syn - Jan Bardski, a następnie (1570) - Krzysztof B. i w 1585 r. Maciej i Łukasz B-y. W 1579 r. miasto płaciło 18 florenów szosu podwójnego (taki ówczesny podatek drogowy). Miało 17 szewców, 6 stolarzy, 6 kuśnierzy, 10 krawców, 2 kołodziejów, 7 rzeźników, 4 czapników i powroźnika, 16 komornic, 15 piekarek i 2 kowali.
W 1500 r. dziedzicem połowy W., Ostrowa i Nowego Gutowa był Janusz Wrzesiński, dalej jego synowie: Prokop, Stanisław i Jan. Z tychże, Prokop ożenił się z Zofią Chojeńską. Zmarł przed 1582 r. Jego synem był Janusz W., ostatni dziedzic dóbr o nazwisku Wrzesiński. W 1586 r. sprzedał on swoje części dziedziczne W., w tym 2 młyny, folwark na Zawodziu, ogród owocowy, łąki, stawy i sady - Stanisławowi Działyńskiemu h. Ogończyk. W 1598 r. przekazał Działyńskiemu prawo patronatu i kolacji (wspierania) kościoła parafialnego we Wrześni.
Z kolei u Bardskich w 1586 r. Maciej, ożeniony z Anną Opalińską, dał swoją część Wrześni bratu Łukaszowi, w zamian za Liszkowo, Wolę i Tupadły w pow. inowrocławskim i brzeskim. Po Łukaszu odziedziczyli jego synowie: ksiądz Krzysztof, Feliks i Stanisław. W 1616 r. swą cząstkę W. oraz Psary, Feliks Bardzki (ta forma nazwiska pojawia się w dawnych zapiskach bardzo rzadko) sprzedał Łukaszowi Dębińskiemu.
Po Stanisławie Działyńskim, Wrześnię z przyległościami odziedziczył Mikołaj, starosta kościański, następnie Paweł Dz., starosta inowrocławski i nieszawski oraz Zygmunt Dz., wojewoda halicki. Za czasów Działyńskich miał miejsce "potop" szwedzki, podczas którego Września została mocno zniszczona. Po nich dziedzicem został (w 1694 r.) Maciej Niegolewski h. Grzymała, od którego w 1721 r. miasto nabył Chryzostom Niemira Gniazdowski, starosta nowomiejski, pułkownik wojsk Rzeczpospolitej. Jak pisze "Słownik Geograficzny..." "Był to energiczny a szczęśliwy regimentarz konfederacji tarnogrodzkiej. zawiązanej przeciwko gwałtom wojsk saskich, który pod Kościanem szlachtę wielkopolską do sukcesu przywiódł, zastrzeliwszy z pistoletu na miejscu obrad Wojciecha Sczanieckiego oponenta. Zdobył potem Wschowę, Leszno, Śrem i Poznań, aż pod samym Kowalewem w Prusach rozbity został". Niegolewski był też bardzo pobożny, ale miał ciągłe zatargi ze swoim kapelanem Franciszkiem Lutosławskim.
W kolejnych zapiskach znajdujemy głównie posesorów i zarządców dóbr., m. innymi Stefana Bronikowskiego z żoną Marcjanną Marszewską. Dziedzicami byli już wówczas Gniazdowscy, od których dobra nabył Maciej Poniński h. Łodzia, ożeniony z Apolinarą Jaraczewską. W 1753 r. we Wrześni Józef Jaraczewski ożenił się z Franciszką Ponińską. W zapiskach metrykalnych jest też sporo nazwisk mieszczan oraz co oczywiste dziedziców i posesorów okolicznych dóbr, czyli obu Gutów, Bierzglina, etc.
W 1756 r. oficjalnym dziedzicem W. był Maciej Poniński h. Łodzia, ożeniony z Franciszką Szołdrską, a po nim książę Adam Poniński (1732-1798). Ten z Józefą Ewą Teklą ks. Lubomirską miał trzech synów: Adama (1758-1816), Aleksandra (ur. 1766) i Karola Henryka Jerzego (1789-1830). Dodajmy, że we Wrześni pod koniec XVIII w. były 2 budynki miejskie murowane (zapewne urzędy), 2 kościoły katolickie i 1 ewangelicki, 214 drewnianych domów mieszkalnych oraz 7 młynów. Wizytacja z 1791 r. podaje, że w mieście mieszkało 1858 katolików, 331 dysydentów i 273 żydów. W 1811 r. liczba ta nieco się zmniejszyła i było tu 2118 m-ców.
Kolejnym dziedzicem Wrześni nie został żaden z synów księcia, lecz jego daleki krewny - Stanisław hr. Poniński (1779-1847), syn Marcelego i Rozalii Grudzielskiej, który w 1808 r. w Gułtowych ożenił się z Anną Sierakowską h. Ogończyk. Ich dziećmi byli: Edward Marceli Franciszek (1810-1893) o którym dalej; Rozalia Julia (1811-1885) zamężna dwukrotnie, za Juliana hr. Dąmbskiego i Adolfa Ignacego Łączyńskiego h Kościesza; Waleria Nepomucena Albertyna (1812-13), Bolesław Józef Aleksander (1814-1887), ożeniony z Leokadią Goetzendorf-Grabowską h. Zbiświcz; Paulina Urszula (1815-1882), zam. za Arsena hr. Kwileckiego h. Byliny; Joanna Nepomucena Wiktoria (1817-1898), zam. za Jana Nepomucena Niemojewskiego h. Wieruszowa; Seweryna (1818-1899), zamężna za Stanisława Franciszka Żółtowskiego h. Ogończyk; Wiktoria Klementyna Rozalia (1825-1862), zamężna za Edwarda Józefa Ignacego Rożnowskiego oraz Aniela Józefa Tekla (1828-1875), zamężna za Antoniego hr. Czarneckiego h. Prus (III).
Hrabia Stanisław Poniński w okresie Księstwa Warszawskiego był dowódcą 12 Pułku Piechoty. Po powstaniu był wybitnym politykiem, deputowanym na sejm prowincjonalny, dyrektorem ziemstwa kredytowego w 1822 r., marszałkiem sejmu Wielkiego Księstwa Poznańskiego i in. Jako że był lojalny wobec zaborców, w 1840 r. otrzymał tytuł hrabiowski od Króla Prus. Zmarł dnia 4 listopada 1847 r. i pochowany został we Wrześni. Musimy tu wspomnieć, że w XIX wieku, zawsze we wrześniu, miasto nawiedzały zarazy; było to w latach 1831 r., 1849 i 1852. We Wrześni w 1846 r. było 3232 m-ców, w tym 1881 chrześcijan i 1351 żydów. Ciekawostką jest też fakt, że w 1848 r. pomiędzy Wrześnią a Sokołowem powstańcy pokonali oddział gen. Hirschfelda z 1800 ludźmi i 4 armatami.
Dobra po Stanisławie Ponińskim odziedziczył syn Edward, który w 1838 r. ożenił się z Eustachią Grabską h. Pomian. Mieli oni troje dzieci: Marię (1842-1899) zamężną za Stefana Chłapowskiego, Zofię (1843-1905) zamężną za Konstantego Sczanieckiego oraz Stanisława Jana Eustachego (1846-1924) - kolejnego dziedzica Wrześni. Tenże Stanisław dnia 21 września 1869 r. zaślubił Marię hr. Mielżyńską h. Nowina (1851-1937). Mieli oni czworo dzieci: Felicję (ur. 1870), Edwarda (1870-1886), Feliksa (1871-1914) oraz Helenę (1872-1952) zamężną za Edwarda hr. Mycielskiego h. Dołęga. W pałacowym archiwum dziedzice przechowywali przywileje dotyczące miasta i różnych bractw, nadane im przez króla Jana Kazimierza w 1667 r., Augusta II w 1702 r., Działyńskiego (dziedzica) w 1667 r. i Michała Niegolewskiego h. Grzymała, chorążego wschowskiego, nadany w 1696 r.
W 1888 r. miasto miało 503 ha obszaru miejskiego, 288 dymów i 5012 m-ców, w tym 780 ewangelików i 842 żydów. Na majętność z "zamkiem", czyli opisywanym pałacem składały się: Bierzglinko, Nadarzyce, Nowy Folwark, Przyborki, Sokołowo, Zawadzie, Opieszyn i leśnictwo Września, łącznie 3376 ha obszaru. Poniżej zestawienie z roku 1913. Nazwa, czysty dochód gruntowy w markach, obszar ogólny (ha), ziemia uprawna (ha):
Bierzglinek - 3132 - 464 - 217
Nadarzyce - 3665 - 329 - 313
Neuvorwerk - 1858 - 229 - 192
Przyborki - 2175 - 104 - 89
Sokołowo (dobra rycerskie) - 8442 - 659 - 554
Zawodzie (dobra rycerskie) - 5648 - 641 - 494
Marzelewo - 4472 - 1055 - 37 ha, gdyż był to folwark leśny, z piłą parową itd...
Ponadto we Wrześni znajdował się dwór miejski, siedziba gminy, ze 139 ha gruntów w tym 136 ha ziemi uprawnej i dochodem 1260 marek, plus dwór - własność K.K. z dochodem 1185 marek. Posiadały one oświetlenie elektryczne, ponadto, cyt.: "Elektr. Motoren z. Dreschen, Schrot., Häckeln". Jako właściciel całości podany jest Stanisław Poniński, który mieszkał wówczas w Berlinie.
W 1926 r. oficjalną właścicielką dóbr była Helena Mycielska h. Dołęga, córka Stanisława. Trudno powiedzieć, dlaczego to ją wymienia ks. adresowa, skoro mąż - Edward - zmarł dopiero 28 stycznia 1939 r. we Wrześni. Był on wybitnym działaczem politycznym, przemysłowcem, kawalerem honorowym dewocyjnym Zakonu Maltańskiego, posłem na sejm galicyjski, etc... W okresie międzywojennym w skład dóbr Mycielskich we Wrześni wchodziły: Zawodzie z folwarkiem Opieszyn (564,44 ha), Przyborki (89,1 ha), Bierzglinek z folwarkiem Dębina (462,36 ha), Nadarzyce (327,18 ha), Sokołowo z folw. Sokołówki (709.96 ha), Nowyfolwark (193,86 ha) i Marzelewo (1065,43 ha)
Dzierżawcą czterech pierwszych folwarków był Władysław Słupiński, Sokołowa - Teodor Kohler, a dwóch ostatnich Antoni Śmigielski. Całkowity czysty dochód gruntowy, wykazywany celem naliczenia podatku, wynosił 9218 talarów, czyli równowartość 27654 marek. W mieście nadal istniał dwór należący do obszaru miejskiego ze 136,69 ha gruntów i 420 tal. cz. d. grunt. w dzierżawie Karola Kaliniewskiego oraz probostwo ze 169,47 ha i 395 tal. cz. doch. grunt., w dzierżawie Konstantego Bartza.
W 1930 r. miasto liczyło 6627 mieszkańców, posiadało magistrat, komendę powiatową Policji, Urząd katastralny, szkołę katolicką, ewangelicką i synagogę, Powiatową Kasę Chorych, Szpital Powiatowy, elektrownię, liczne firmy, sklepy i punkty usługowe. Pałac stanowił ośrodek zarządu dóbr do wybuchu 2. wojny światowej. W latach 1939-45 zespół pałacowy nosił nazwę Schloss Opieschin. Po wojnie pałac przejęła Powiatowa Męska Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego. Na miejscu dawnego podwórza gospodarczego wybudowano szkołę podstawową i amfiteatr. Układ przestrzenny zespołu uległ całkowitemu przeobrażeniu. Obecnie w pałacu mieści się luksusowy obiekt hotelowo-konferencyjny z restauracją.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11780470 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3671_Wreschen_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac eklektyczny z elementami klasycyzmu. Budynek wzniesiony na nierównomiernym planie, w dłuższej osi zbliżonej do NW / SE, fasadą skierowany na NE (płn.-wschód). Piętrowy, nakryty dachem czterospadowym, krytym dachówką, w fasadzie akcentowany trójbocznym ryzalitem, zwieńczonym attyką. Wejście poprzedzone gankiem dźwigającym balkon. Boczne przybudówki od strony SW.

Park

Park z XVIII / 2. poł. XIX w. o pow. 10,8 ha, niegdyś oddzielony fosą od podwórza gospodarczego. Pomiar po granicach działki ewid. nr ...3782/4. Obecnie jest to park miejski im. Dzieci Wrzesińskich; wewnątrz parku znajduje się amfiteatr im. Anny Jantar.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Marek Kujawarok i 3 miesiące temu
Za dziwną formę imienia Zawisza nie odpowiadamy. A jego odmiana to najczystsza polszczyzna. Pan Literka byłby zadowolony :)