Wielichowo

Stan obecny

Rolniczy Zakład Doświadczalny Sp. z o.o.

Historia

Pałac z k. XVIII / k. XIX w.
Pierwsza wzmianka o miejscu zwanym „Violychowo” pochodzi z 1297 r. Wsi wówczas jeszcze nie było, zaś pośród tutejszych lasów znajdował się dwór myśliwski należący do biskupów. W tymże roku biskup poznański Andrzej pozwolił na lokację wsi Lubnica (na prawie niemieckim) oraz na wolny wyrąb w lesie biskupim. Wtedy też powstał zapewne zalążek późniejszej wsi. W 1304 r. w Wielichowie biskupi wydali dwa akty, zaś w 1308 r. wzmiankowane jest ono jako wieś biskupia. Już w 1429 r. z inicjatywy Stanisława Ciołka, biskupa poznańskiego, osada otrzymała prawa miejskie niemieckie. W tamtym też czasie wybudowano pierwszy kościół i erygowano parafię. Ze wsi pochodził rektor kościoła parafialnego w Pyzdrach, Hieronim z Wielichowa. Przez kolejne prawie 200 lat dobra biskupów tworzyły duży klucz, pozostający w dzierżawie. Później (pod k. XVII w.) oficjalnym właścicielem W. stała się kapituła poznańska. Nazwiska dzierżawców folwarku poznajemy dopiero w 1. poł. XVIII w., gdy we wsi wybudowano dla nich pierwotny dwór. W 1730 r. był to Andrzej Krzywosądzki; ekonomami dworskimi była w tym czasie rodzina Andrzeja i Reginy Sawickich. Osobnych dzierżawców posiadało „probostwo” w Wielichowie, którymi w latach 30. i 40. byli Antoni i Helena Smoleńscy (Smolińscy?). W 1743 r. dzierżawcą dóbr był Karol Rokossowski, zaś ekonomem Michał Narwański, a następnie Marianna Rychlewska. W 1767 r. dzierżawcą probostwa w W. była Katarzyna Majkowska, zaś ekonomami Felicjan Kłosowski ożeniony z Rozalią Strzelecką, których w 1770 r. zastąpili Szuściewicze. W 1781 r. Władysław Walknowski, opat trzemeszeński, sufragan poznański wybudował na miejscu starszej świątyni nowy kościół. W Wielichowie istniała także kaplica św. Walentego i kościółek Panny Maryi na przedmieściu zwanym Błonie. Ostatnimi dzierżawcami probostwa w XVIII w. byli Maciej Markowski ożeniony z Julianną Słowacką.
Po III rozbiorze Polski rząd pruski dokonał sekularyzacji dóbr, a folwark sprzedano gen. Friedrichowi Wilhelmowi von Zastrov, adiutantowi cesarza Prus. Ten jeszcze w 1797 r. zdążył wybudować tu dwór. Po Fryderyku, W. odziedziczył August Adolf von Zastrov, pruski major, który w 1839 r. sprzedał wieś Mikołajowi Gorgoniemu Mielżyńskiemu h. Nowina (1780-1842). Co ciekawe, M. Libicki w swoich „dworach i pałacach...” jako budowniczego dworu podaje w latach 1905-15 właśnie Mikołaja Mielżyńskiego. Z jego małżeństwa z Brygidą Sczaniecką pochodziło troje dzieci: Teodozja, Cezary i Aleksander – oficer powstania listopadowego. Z tychże, dobra odziedziczyła najstarsza córka Teodozja. W 1840 r. miasto leżało w pow. kościańskim i liczyło 111 domów oraz 592 m-ców. Później znalazło się w pow. śmigielskim, zaś dobra (w 1851 r.) przeszły w ręce niemieckie, najpierw Juliusza Munke, a od 1854 r. Hermanna von Hollebena. W 1865 r. majątek nabył Bolesław Potocki, który jeszcze w tym samym roku odsprzedał go Cezarowi Augustowi Adamowi hr. Broel-Plater z Broelu h. własnego. Wprawdzie w Regestach znajdujemy imię „Cezary” jednak to niemożliwe, gdyż ten w 1865 r. miał 5 lat. Hrabia ożeniony był z Julią Bobryńską h. Bobrinski, z którą miał synów: właśnie owego Cezarego (1860-1916) i Stanisława (1861-1942). Tu pojawia się kolejna niezgodność, której niestety nie potrafimy wyjaśnić. Otóż Stanisław który pojawia się w zapiskach dotyczących Wielichowa nie jest bratem Cezarego, lecz jego dalekim krewnym - urodzonym w Prochach - Stanisławem Mikołajem Marią hr. Broel-Plater, który w 1883 r. w Drzązgowie ożenił się z Zofią Grudzińską, córką Zygmunta i Marii hr. Działyńskiej. Rok po ślubie hrabia dokonał rozbudowy dworu, m.in. powiększając go o wieżę.
W 1885 r. Wielichowo liczyło ok. 1000 m-ców, zaś majętność z wsiami: Dębsko, Trzcinica, Gradowice, Mokrzec i Lubnica posiadała ok. 4110 ha gruntów, w tym 2956 ha ziem włościańskich i 1154 ha dworskich. W 1893 r. sąd w Kościanie wystawił dobra Platerów na przymusową licytację. Dnia 12 czerwca tegoż roku nabywcą liczącego 5100 mórg Wielichowa został Niemiec Eric Schultz. Kwota transakcji opiewała na 600,1 tys. marek. Dwór po raz kolejny został przebudowany w 1897 r. Po wyzwoleniu Polski, ok. 1922 r. dobra nabyli Lubomirscy z Lubomierza h. Drużyna. Andrzej ks. Lubomirski (1862-1953), ożeniony był z Teresą Eleonorą hr. Husarzewską h. własnego (1866-1940). Mieli czworo dzieci: Helenę Marię, Jerzego Rafała Alfa, Teresę Izabelę (1888-1964) oraz Marię Innocentę. Właściciele mieszkali w Krakowie, zaś dobrami zapewne zajmowali się dzierżawcy. W 1926 r. dobra należące do Teresy Lubomirskiej liczyły 1154 ha, na co składało się 711 ha ziem uprawnych, 250 ha łąk i pastwisk, 170 ha lasów oraz łącznie 23 ha wód i nieużytków. Czysty dochód gruntowy wykazywany jako podstawa do naliczenia podatku wynosił 3044 talary. Majątek posiadał własną gorzelnię, ponadto specjalizował się w hodowli konia szlach. półkrwi i posiadał 45 zarejestrowanych klaczy. W rękach Lubomirskich znajdował się do wybuchu 2. wojny światowej. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na bazie pozostałości folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo na pocz. lat 90. XX w. Obecnym użytkownikiem pałacu jest Rolniczy Zakład Doświadczalny w Wielichowie.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Mapster:
6603 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3864_Wielichowo_1940.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac określany mianem eklektycznego nazwiemy raczej klasycystycznym, choć zapewne ten styl tylko w części inspirował architekta dość dziwnej budowli w Wielichowie. W pałacu trudno dopatrzeć się elementów nawiązujących do innych stylów architektonicznych. Budynek wzniesiony jest na planie prostokąta, w dłuższej osi W-E (z minimalnym odchyleniem o ok. 3 st. w prawo), 11-osiową fasadą zwrócony na południe, piętrowy, podpiwniczony i nakryty wysokim dachem naczółkowym. Pozbawiony dawnego detalu architektonicznego, oprócz boniowanej, 4-kondygnacyjnej wieży nakrytej blaszanym hełmem z iglicą. Pośrodku fasady portyk filarowo-kolumnowy dźwigający balkon, a zarazem osłaniający niewielki taras przed wejściem, na który prowadzą zwężające się ku górze wysokie schody ujęte murkami. W elewacji ogrodowej jedynym elementem zasługującym na uwagę jest sporych rozmiarów taras, poprzedzony dwubiegowymi schodami.
Układ wnętrz dwutraktowy. Zachowały się tu niektóre dawne pomieszczenia, np hol, sala myśliwska i salonik oraz elementy stolarki; schody i drzwi, a także ozdobny piec, kominek i sztukaterie.

Park

Park z przeł. XVIII/XIX w., prz. w k. XIX w. o pow. 6,5 ha, znajdujący się w obrębie działki ewid. nr 300505_5.0010.1/1 o pow. 7,1481 ha (Geoportal, 30.03.2018 r.). W parku znajdują się dwa stawy; w płn.-zach. i płd.-zach. narożniku, połączone ze sobą kanałem. Na starodrzew składają się głównie gatunki drzew pochodzenia krajowego: dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, klony, graby i jesiony wyniosłe.

Inne

Zespół folwarczny (przy zespole pałacowym) z k. XIX w., nr rej.: 2551/A z 20.07.1995
Gorzelnia.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011