Śmiełów

Stan obecny

Muzeum Narodowe w Poznaniu, Oddział w Śmiełowie.
Muzeum im. Adama Mickiewicza.

Historia

Pałac z k. XVIII w.
Wieś znana już w XV w., kiedy jej właścicielami byli Roszkowscy. Andrzej R. z żoną Anną mieli dzieci: Jana, Joba i Katarzynę. Toczyli liczne kłótnie i spory z Wojciechem Brzostowskim, posuwając się nawet do wzajemnych napaści na siebie. W 1492 miał miejsce najazd Stanisława Brzostkowskiego, gdy ten napadł na Śmiłów i poranił poddanych. Jan Roszkowski miał synów: Andrzeja, Piotra i Jakuba, zaś jego brat Job obrał drogę duchowną i w 1509 r, był kanonikiem poznańskim. W 1546 r. Andrzej R., kasztelan śremski, był dziedzicem całego Śmiełowa i całego Ziółkowa. Miał on synów: Andrzeja, kasztelana przemęckiego i Jana. W 1578 r. we wsi było 3 i ćwierć śladu osiadłego, 4 zagrodników i 2 komorników. W 1599 r. Andrzej Roszkowski sprzedał swoją część majątku młodszemu bratu Janowi za 20 tys. złp. Tenże Jan ożeniony był z Katarzyną Zaremba z Kalinowy, wdową po Stanisławie Russockim, kasztelanie santockim. Jan umarł przed 1613 r., zaś Katarzyna odziedziczyła spore dobra po obu mężach, w tym miasto Żerków z trzema młynami i wiele innych. Dziedziczka zmarła w 1614 r.
W 1618 r. wieś Śmiełów miała 3 ślady osiadłe, 4 zagrodników z rolą i 2 komorników bez bydła. Po śmierci Katarzyny Roszkowskiej na dobrach żerkowskich pozostał syn z pierwszego męża – Andrzej Rusocki i córka z drugiego – Barbara Roszkowska. Taż Barbara wyszła za Mikołaja Ostroroga h. Nałęcz, syna Jana i Mielęckiej, podstolego koronnego, starostę drohowyskiego, etc..., zmarłego przed 1633 r. Ostroróg był właścicielem Dębna, Ostrówka, Krzynu, Lgowa, Śmiełowa i wielu innych. W 1638 r. Barbara Ostrożyna sprzedała majątek Hieronimowi Radomickiemu h. Kotwicz, wojewodzie inowrocławskiemu, staroście wschowskiemu. Tenże Hieronim ożeniony był z Barbarą z Kretkowa, wdową po Hieronimie Rozdrażewskim. W 1655 r. dziedzicem został jego syn, Kazimierz Władysław Radomicki (1623-1689), który z Zofią Ossowską miał sześcioro dzieci: Annę, Macieja (1648-1728), Zofię, Krystynę, Andrzeja i Stefana. Z kolejnej żony, Zofii Bukowieckiej h. Drogosław pochodziło jeszcze dwoje dzieci: Władysław (1668-1737) i Marianna Ludwika. Spośród czterech synów Kazimierza, dobra otrzymał najmłodszy – Władysław Radomicki. W 1690 r. odsprzedał majętność żerkowską bratu Maciejowi za kwotę 73750 złp. Maciej R. pełnił szereg ważnych funkcji, był kolejno: kasztelanem kaliskim, wojewodą kaliskim, woj. inowrocławskim i woj. poznańskim. W 1703 r. został starostą generalnym wielkopolskim. Z pierwszej, nieznanej z nazwiska matki miał on córkę Mariannę, zamężną za Aleksandra Łubieńskiego. Z drugiej żony – Ludwiki Zaleskiej z Otoka h. Dołęga – pochodziła córka Katarzyna. Jest to niezwykle ważna informacja, dotycząca wielu rozległych dóbr w Wielkopolsce, które przez znaczną część XVIII w. należały do obu sióstr. Katarzyna Radomicka w 1706 r. wyszła za księcia Jerzego Felicjana Sapiehę h. Lis (1680-1750). Książę wśród swych licznych funkcji był m.in. generał majorem wojsk litewskich i marszałkiem Trybunału Głównego Wielkiego Ks. Litewskiego. Klucz żerkowski i pozostałe odziedziczyła jego córka Marianna (1708-1794), zamężna za Ignacego Koźmińskiego z Koźmina h. Poraj, starostę wschowskiego, a następnie za Ludwika hr. z Lubrańca Dąmbskiego h. Godziemba (1731-1783), wojewodę brzesko-kujawskiego (z którym później się rozwiodła).
W 1782 r. księżna Marianna z Sapiehów 1-o v. Koźmińska, 2-o v. Dąmbska, dała swoje rozległe dobra córce – Ludwice Koźmińskiej – zamężnej za Ksawerego Sokolnickiego h. Nowina. W 1784 r. Ludwika sprzedała całe swe dobra wraz ze Śmiełowem, Gąsiorowem, Cztonowem i Szczodrzejewem, Andrzejowi Piotrowi Antoniemu Ostroróg-Gorzeńskiemu z Gorzenia h. Nałęcz (1752-1821), synowi Franciszka i Apolonii Łochyńskiej, za kwotę 128 tys. złp. Dziedzic był wybitną postacią, wojskowym, gnieźnieńskim komisarzem cywilnym, a później prezesem Najwyższego Sądu Apelacyjnego. Był budowniczym pałacu w Śmiełowie i jego właścicielem aż do swojej śmierci 6 lutego 1821 r. Do budowy pałacu zaangażowano wybitnego architekta doby stanisławowskiej – Stanisława Zawadzkiego, budowniczego Dobrzycy i Lubostronia. Warto dodać, że dziedzic był wolnomularzem, a także polskim patriotą. Do grobu złożony został w polskim kontuszu szlacheckim. Z żoną Józefą Morawską miał ośmioro dzieci, w tym Hieronima Michała (1793-1846) – kolejnego dziedzica dóbr. Hieronim Gorzeński w 1822 r. ożenił się w Pempowie z Antoniną Bojanowską h. Junosza (1802-1868), z którą mieli pięciu synów: Władysława (1826-1869), Antoniego (1828-1880), Zygmunta (1830-1886), Tadeusza (1833-1872) oraz Stanisława (1836-1898). W okresie „rządów” Hieronima Gorzeńskiego, w sierpniu 1831 r. przebywał w Śmiełowie Adam Mickiewicz, który bezskutecznie próbował przedostać się na teren zaboru rosyjskiego ogarniętego powstaniem. Część przemyśleń z tego okresu poeta zawarł w „Panu Tadeuszu”. Po śmierci Hieronima Gorzeńskiego dziedzicami nazywano zarówno Zygmunta, jak i Antoniego. Zygmunt (1830-1886), ożeniony był z Marią Skórzewską z Mącznik h. Drogosław, zaś Antoni (1828-1880) z Magdaleną Bojanowską z Bojanowa h. Junosza. Antoni i Magdalena Gorzeńscy mieli dwóch synów: Kaliksta (1856-1890) i Edmunda Serafina Antoniego.
W 1885 r. dobra rycerskie Śmiełów obejmowały 1060 ha, w tym 469 ha ziem uprawnych, 138 ha łąk i 401 ha lasów. Na całą majętność Magdaleny Gorzeńskiej, o pow. 1893 ha, składały się: Śmiełów, Gąsiorowo, Łgów oraz Szczodrzejewo. Okręg dworski wraz z Gąsiorowem posiadał łącznie 21 domów z 373 m-cami, w tym 363 katolików i 10 ewangelików. W czerwcu 1887 r. 4200-morgową majętność kupił od Gorzeńskich Franciszek Chełkowski z Chełkowa h. Wczele (1839-1893), ze Starogrodu, syn Józefa i Stanisławy Szczerskiej. Franciszek ożeniony był z Felicją Wężyk z Osin h. Wąż (1845-1932). Mieli oni jedynego syna Józefa (1868-1954), ożenionego z Marią Donimirską z Buchwałdu h. Brochwicz (1878-1960). Za rządów Józefa i Marii majątek przeżywał ponowny rozkwit. Pałac tętnił życiem z dwóch powodów. Pierwszy to liczne potomstwo dziedziców, których w pałacu urodziło się kolejno aż czternaścioro, druga to ożywione życie kulturalne i towarzyskie. Dziećmi Marii i Józefa byli kolejno: Franciszek (1899-1939), Jaś (1900-1903), Szczęsny (1901-1977), Bogumiła Maria Zofia (1903-1937), Wanda (1904-1959), Zofia (1906-1939), Wojciech (1908-1983), Marian Krzysztof (1909-1994), Stanisław (1910-1920), Michał (1912-2003), Janina, Halina (1917-1939), Edmund Dersław (1920-1939) oraz Andrzej (1922-2009). W latach 20./30. do dzieci dziedziców dołączyła cała czereda wnuków – dzieci Franciszka, Szczęsnego i Wojciecha. Dzieci Mariana, Michała i Andrzeja rodziły się już w okresie 2. wojny światowej albo po wojnie.
Józef Chełkowski był studentem Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, miał też rozliczne znajomości wśród ludzi kultury. Pałac był „domem otwartym”, co ściągało do Śmiełowa wybitne postacie ze świata kultury. Bywali tu m.in. Henryk Sienkiewicz, Wojciech Kossak i Ignacy Paderewski. W 1931 r. dziedzic wystawił w parku pomnik Adama Mickiewicza. W 1926 r. dobra pod jego zarządem liczyły 999 ha, na co składało się 550 ha ziemi uprawnej, 208 ha łąk i pastwisk, 225 ha lasów, 10 ha nieużytków i 6 ha wody. Czysty dochód gruntowy wykazywany do urzędu skarbowego wynosił 3088,9 talarów. Dobra posiadały własną gorzelnię i młockarnię parową. Gospodarstwo specjalizowało się w reprodukcji nasion zbóż i buraków cukrowych oraz w hodowli koni i bydła czarno-białego rasy nizinnej. Na terenie obszaru dworskiego Śmiełów w 1926 r. zamieszkiwało 416 osób. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Schloßgarten. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie byłego folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane na mocy ustawy z dn. 19.10.1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Niestety nie wiemy jaki jest status gospodarstwa od momentu przejęcia przez AWRSP. W okresie powojennym pałac służył jako mieszkania, a także szkoła. Dopiero po przejęciu obiektu w 1970 r. przez Muzeum Narodowe w Poznaniu został on wyremontowany. W 1975 r. w obiekcie otwarto oddział muzeum poświęcony Adamowi Mickiewiczowi.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html
Księga Adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Geoportal;
Mapster:
6614 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3871_Pogorzelice_1940.jpg
16381 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3871_Pogorzelice_X.1944_UPKrak.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac klasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie odwróconej podkowy, w dłuższej osi WzN-EzS, fasadą skierowany na SzW (płd. z odchyleniem zach.). Piętrowa budowla składa się z korpusu głównego oraz dwóch prostopadłych oficyn po bokach, połączonych z korpusem półokrągłymi łącznikami - galeriami. Budynek główny posiada centralnie umieszczony portyk kolumnowy wielkiego porządku, dźwigający trójkątny fronton oraz dwa pozorne ryzality w fasadzie. Nakryty jest dachem czterospadowym krytym dachówką. Oficyny są trójkondygnacyjne, przy czym druga i trzecia kondygnacja to raczej poddasza albo też mezzanina, gdzie dach łamany rozdzielono w pionie tzw. „ścianą kolankową”.
W elewacji ogrodowej znajduje się pięcioboczny ryzalit, w którym mieści się salon. Galerie łączące budynki są parterowe. We wnętrzach pałacu znajdują się zbiory mickiewiczowskie (na parterze) oraz wyposażenie domu szlacheckiego (na piętrze), m.in. meble w stylu Biedermeier i obrazy z XVII - XIX w.

Park

Park z XVIII/XIX w. o pow. 7,27 ha, który to obszar stanowił ozdobną część parku. Po wschodniej stronie drogi przecinającej założenie z płn. na południe, znajdowała się nieregularna, dzika część parku o pow. 5,79 ha. Niestety od kilku m-cy Geoportal nie udostępnia żadnych danych, dlatego pomiaru dokonaliśmy sobie sami. Park zachowany jest w dawnych granicach.

Inne

Budynki folwarczne przy zespole pałacowym z końca XVIII w.,
nr rej.: kl.III-885/13/61 z 27.12.1961

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011