Strzelce Wielkie

Stan obecny

Własność: J.S.T.
Do niedawna: Przedszkole Samorządowe z Oddziałem Integracyjnym w Piaskach. Filia w Strzelcach Wielkich.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Dawne nazwy wsi to Wielki Strzelcz albo Strzelcze. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1310 r., kiedy to wchodziła w skład powiatu ponieckiego. W 1389 r. wybudowany został kościół p.w. św. Marcina. W 1487 r. Uryel Górka, biskup poznański, na jego miejscu wybudował nowy kościół murowany. Pierwszym znanym nam właścicielem był Grabisza de Strzelce, a następnie Mikołaj, który w 1450 r. zapisał na obu S. – Wielkich i Małych – 5 grzywien czynszu rocznie kościołowi parafialnemu w Dolsku. W 2. poł. XV w. dziedzice zwali się już Strzeleckimi, jednak nie byli szlachtą herbową. Inne gałęzie rodziny Strzeleckich w Polsce pieczętowały się herbem Oksza. Znanym dziedzicem na pocz. XVI w. był Wawrzyniec Strzelecki (1480-1530), syn Wojciecha, a następnie jego syn Maciej i wnuk Marcin. W 1580 r. wieś miała 12 łanów osiadłych, 5 zagrodników, 1 komornika, 1 rzemieślnika, 15 owiec i wiatrak. Pod koniec XVI w. w zapiskach pojawił się Stanisław Radzewski, który na połowie dóbr zapisywał 6 tys. złp. wiana swej żonie, Dorocie Pogorzelskiej, córce Hieronima. W 1599 r. darował Strzelce M. i W. (a konkretnie swoje części tych wsi) Piotrowi Radzewskiemu. Strzeleccy siedzieli tu do ok. połowy XVII w., zaś ta gałąź rodu zakończyła się na Zofii Strzeleckiej, która wyszła za Piotra Radzewskiego. Po śmierci 1-go męża Zofia wyszła ponownie za mąż, za Wojciecha Mielżyńskiego h. Nowina. Ostatnie wzmianka o nich jako o dziedzicach Strzelec, pochodzi z 1661 r. 30 lat później właścicielem S. był już Maciej Koszutski h. Leszczyc. W 1719 r. Mikołaj Koszutski, syn Piotra i Jadwigi Pstrokońskiej (późniejszy miecznik kaliski, marszałek trybunału koronnego) ożenił się z Marianną Dzierżanowską h. Gozdawa. Mieli oni trzech synów: Karola, Franciszka i Bogusława, z których dziedzicem został najstarszy Karol. Po ojcu przejął on funkcję miecznika kaliskiego. W 1749 r. ożenił się z Anną Mańkowską h. Zaremba, z którą miał 4 dzieci: Konstantego, Jana, Katarzynę i Wiktorię. Pod k. XVIII w., po III rozbiorze Polski, Koszutscy pełnili funkcję posesorów majątku. W 1800 r. wzmiankowany jest Ksawery, ożeniony z Wiktorią z Mleckich. Ich sukcesorzy zarządzali majątkiem do ok. 1850 r., zaś kolejnymi posesorami była rodzina Antoniego i Emilii Rembowskich. W 2. poł. XIX w. właścicielem Strzelec był Franciszek Żółtowski h. Ogończyk (1818-1894), syn Jana i Józefy Zbijewskiej h. Rola. W 1862 r. dziedzic wybudował nowy dwór, a także dobudował wieżę do kościoła. W 1885 r. na S. W. składała się wieś kościelna oraz dobra. We wsi znajdowały się 52 domy z 340 m-cami, w tym 302 katolików i 38 ewangelików. Miała ona 327 ha obszaru. Na terenie majątku było 8 domów ze 163 m-cami, w tym 1 ewangelik. Dobra liczyły 375 ha, w tym 335 ha ziem uprawnych, 16 ha łąk, 11 ha lasu i posiadały własną cegielnię. Franciszek ożeniony był z Zofią hr. Zamojską z Zamościa h. Jelita, z którą miał pięcioro dzieci. Spośród tej piątki Strzelce odziedziczył Marceli (1850-1925), który w 1879 r. w Rusku ożenił się z Ludwiką Czarnecką h. Prus (III). Miał z nią dziewięcioro potomstwa, z których na Strzelcach pozostał Jan Antoni (1896-1974). Ten nie ożenił się i nie miał potomstwa. Pod k. XIX w. majątek miał swojego posesora – Tadeusza Belinę. W 1926 r. dobra liczyły 340,62 ha, w tym 310,12 ha ziem uprawnych, 15 ha łąk i pastwisk, 1 ha lasu i 14,5 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 1346 talarów. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli konia polskiego szlach. półkrwi. W okresie międzywojennym wieś leżała w powiecie gostyńskim i miała 508 m-ców. Usługi świadczyli m.in.: kowal F. Jernaś, kołodziej I. Talarski, murarz M. Ciszewicz, stolarz W. Kwinecki i szewc I. Bryl. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Schützen. Po 2. wojnie światowej dawny folwark został zabrany przez Skarb Państwa Polskiego. Na terenie dawnego folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo w latach 90. XX w. Dwór przeznaczony został na cele oświatowe.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka Genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Mapster:
6747 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4168_Gostyn_1940.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi WzN-SzS, fasadą zwrócony na płn., parterowy, nakryty łagodnym dachem dwuspadowym krytym papą, mieszczącym niskie poddasze typu mezzanino. W płd.-wschodnim narożniku dostawiona parterowa przybudówka. Elewacje zdobi skromny detal architektoniczny; gzymsy oraz obramienia okienne. Wejście w nieznacznym ryzalicie, zwieńczonym trójkątnym szczytem.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest całkowicie przekształcony. Zachował się ogólny zarys podwórza oraz zewnętrzne granice zespołu wyznaczone przez lokalne drogi. Na mapach arch. widać nieistniejący budynek wznoszący się na płn.-wschód od opisywanego dworu, który mógł być dworską oficyną. Zasadnicza zmiana zaszła też we wschodniej pierzei, gdzie poprowadzono nową drogę, a dawną stajnię zastąpiły domy i działki mieszkańców.

Park

Park dworski w Strzelcach Wielkich praktycznie nie istnieje. Pozostał po nim umieszczony centralnie śródparkowy staw. Przed 2. wojną światową park miał powierzchnię 2,1 ha, nie licząc nieużytków w płd.-zachodnim narożniku, gdzie później wykopano drugi, większy staw. Na terenie parku powstały nowe zabudowania należące do Związku Wodociągów i Kanalizacji Wiejskich. Na pozostałym obszarze znajdują się place i trawniki z nielicznymi okazami drzew oraz trochę współcześnie nasadzonych krzewów.

Inne

Zabudowania folwarczne z XIX w

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011