Sowiny

Stan obecny

Rolgos Spółka z o.o. Gościejewice
Sowiny 31, 63-940 Bojanowo

Historia

Dwór z pocz. / poł. XIX w.
Sowiny to wieś leżąca 6,5 km na wschód od Bojanowa i 5 km na płd. od Ponieca. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1400 r. a nazwę wsi zapisywano także jako Sowyno, Sowino, Szowini, etc. W tymże roku wieś znajdowała się w zastawie Małgorzaty Krajewskiej, którą pozywał Czesław Grabowiec o to, że zastawiła część Sowiny Jaśkowi z Dupiewca, nie mając do niej żadnych praw. Pierwszymi właścicielami wsi byli Tyfan, Wolfram i ich siostra Kachna, zamężna za Niklasza (Mikołaja) Kłodzińskiego (z Kłody). Już wówczas posiadali oni jakieś części Kuczyny i Przyborowa. W 1412 r. Niklasz pozywał dzieci Tyfana i Wolframa, o 100 grzywien które mieli dostać w spadku oraz o zbroje wartości 10 grzywien. Epizodycznie we wsi występuje w tym okresie Janusz Abdank (chyba nie jest to Jan, syn Katarzyny?), który występował także w zapiskach dot. Krobii z okresu 1404-30. W 1409 r. toczył on proces o granice Sarbinowa, Sowin i Przyborowa z Mikołajem Górką, kanclerzem poznańskim. W 1410 r. biskup poznański Wojciech Jastrzębiec zatwierdził dziesięciny i meszne po 2 ćwierci żyta i owsa, jako uposażenie parafii w Poniecu. Dochody z ról kmiecych składano biskupowi poznańskiemu.
Od 1413 r. dziedziczka zaczęła nazywać siebie Sowińską; jej siostrami były Ubyszka z Raszew, Grzymka z Baranowa oraz Małgorzata z Czyżewa. W 1418 r. o prawa do wsi pozywały ją dzieci, jednakowoż Katarzyna posiadała stosowne dokumenty. Z kolei syn Jan (zwany także "Hanczel", wówczas już sołtys w Dzięczynie) utrzymywał, że matka jest im winna 200 grzywien zapisanych na dobrach, a także że zajęła im "400 owiec, 12 koni, 12 krów wartości 40 grzywien". W 1418 r. Jan toczył także proces ze swoimi braćmi: Jakubem i Michałem, gdyż nie chciał się z nimi podzielić majątkiem. Był im także winien 16 grzywien, ale twierdził, że "wyłożył je na potrzeby tychże braci, dochodząc od matki dóbr po ojcu".
Drugim mężem Katarzyny Sowińskiej został Nikel von Redern ze Śląska. W 1421 r. brał on udział w procesie przeciwko Janowi Gościejewskiemu, zastawnikowi w Sowinie. Bronił tam niejakiego Szybana Lubańskiego, oskarżonego o najazd na Gościejewskiego, wyłamanie drzwi, porąbanie płotu i wygnanie tegoż od sołtysa. Ponoć Lubański przyjechał tylko zapłacić za nabyte dobra. Nikel wkrótce sam został napadnięty i zabity, przez Janusza Korzboka z Zawady, którego wdowa pozywała o to zabójstwo w 1424 r. Wprawdzie dziedzicami wsi byli synowie Mikołaja, czyli Jan (Hanczel), Piotr, Michał i Jakub Sowińscy, jednak aż do 1434 r. siedział we wsi wspomniany Gościejewski, który w 1434 r. zapowiadał "drogi, lasy, bory, łąki i pastwiska w Gościejewie i Sowinie" (Sł. Hist.-Geogr.).
Jakub i Michał w 1432 r. toczyli proces z córkami Jerzego Donina z Sarnowy: Jadwigą i Anną z Zakrzewa, o rozgraniczenie Sowin i Kawcza. Jakub w 1444 r. zapisywał na poł. S., po 60 grzywien posagu i wiana swej żonie Małgorzacie. Michał swoją część odziedziczoną po rodzicach dał w 1445 r. wicesędziemu w Kościanie, Janowi Brylowi. W zamian ten dał mu półtora łanu w Kuczynce i 150 grzywien dopłaty. W 1447 r. Jan Bryl zapisywał po 100 grzywien posagu i wiana żonie Małgorzacie. W 1449 r. zamienił część Sowiny z dopłatą 15 grzywien na połowę Pakosławia od Macieja Pakosławskiego. Rok później od Małgorzaty Sowińskiej kupił jej część S. za kwotę 100 grzywien. Zmarł przed 1479 r.
W latach 1471-82 we wsi wymieniana jest Jadwiga, córka zmarłego Michała Sowińskiego (wnuczka Jana "Bryla" Sowińskiego), zamężna za Macieja Kawieckiego (z Kawcza i Zakrzewa). W 1477 sprzedała ona wyderkafem - Wojciechowi Łaszczyńskiemu - 4 łany osiadłe, 3 zagrodników, karczmę oraz połowę dworu, folwarku i inwentarza w Sowinie, za sumę 100 grzywien. Synami Wojciecha Ł. i nn. Katarzyny byli Jakub I Stanisław, wymienieni w S. w roku 1491. Jednakowoż Łaszczyński zwrócił dobra, a w latach 1498-1508 dziedzicem wsi był Jan Sowiński (vel Kawiecki), syn Mac. Kawieckiego. Miał on sześciu braci: Piotra, Tomasza, Andrzeja, Macieja, Wojciecha i Mikołaja. Po ojcu odziedziczyli oni liczne wsi, m. innymi Niechłód, Kłodę, Pawłowice i Dupin. W 1501 Jan zapisał swej ż. Barbarze Bieczyńskiej po 200 florenów węgierskich posagu i wiana na połowie Sowiny oraz połowach dworu, folwarku i wiatraka. Zmarł ok. 1514 r. Mieli z Barbarą synów: Jana (księdza), Marcina, Zygmunta i Bartłomieja oraz córkę Annę, która wyszła za Jakuba Kurskiego; ten w 1519 r. zapisał jej po 100 grzywien posagu i wiana. Jan S. dopiero w 1535 r. występuje jako pleban w Zakrzewie. W tymże roku dał on swoje części S. pozostałym braciom, jednak w kolejnych latach ci oddali mu całą wieś "z miłości braterskiej", a w 1536 r. kupili ją wyderkafem, za kwotę 65 grzywien. W międzyczasie Marcin ożenił się z Jadwigą Cielęcką, a Zygmunt z Jadwigą Górecką. Bartłomiej zmarł pierwszy; nie ożenił się, Marcin umarł w 1542, nie miał dzieci. Z czterech braci jedynie Zygmunt miał syna - Krzysztofa. W 1541 r. Jan sprzedał swoją część S. Wojciechowi Witosławskiemu. Część po Marcinie wdowa sprzedała wyderkafem Hieronimowi Gościejewskiemu. Zygmunt Sowiński zmarł w 1544, a jego 6-letnim synem zaopiekował się Witosławski. W kolejnych latach część wsi Sowiny znalazła się w rękach hrabiów z Górki: Łukasza, Stanisława i Andrzeja. Gdy Krzysztof Sowiński skończył 16 lat, sprzedał swoją część S. Janowi Malechowskiemu, któremu dwa lata później swoje części odsprzedali także Górkowie.
W 1563 r. we wsi należącej do Malechowskiego pobór płacono od 3 łanów, karczmy i 8 komorników. Z dwóch łanów w S. płacono w 1564 r. po 14 groszy fertonów (dziesięciny) biskupom poznańskim. W 1580 r. wieś miała 3 i pół łanu oraz 8 zagrodników.
Jan M. zmarł ok. 1595 r. pozostawiając synów: Wojciecha, Andrzeja i Stanisława. Sowiny i Gościejewice dostał Wojciech, a pozostałe majątki podzielono następująco: Andrzej - Rokossowo, Bełczylas, Żytowiecko, Karszcze i pustki Sławikowice; Stanisław - m. Czempiń oraz wsie: Borówko, Piechinin, Tarnowo i części w obu Jełowcach i w Górkach. W 1619 r. wieś Wojciecha Malechowskiego składała dziesięciny oraz meszne plebanowi w Poniecu. W 1630 r. jego synowie Jan i Olbracht dokonali podziału majątku. Sowiny pozostały przy Janie, który ożenił się z Anną z Kąkolewa, a w 1631 r. zapisywał jej na poł. wsi 8500 złp. posagu. Malechowscy siedzieli we wsi co najmniej do ok. 1653 r., następnie rozjechali się po Wielkopolsce, a w opustoszałych Sowinach, w latach 70. XVII w. pojawili się Zakrzewscy.
Około 1678 r. właścicielem wsi został Stanisław Jaraczewski h. Zaremba, ożeniony z Barbarą Gorzycką. Dziedzic zmarł w 1683 r., zaś wdowa wydzierżawiła Sowiny Stefanowi i Małgorzacie Chełmskim. Osiem lat później w S. zmarł jej syn - Adam Jaraczewski. Córka - Jadwiga - wyszła za Stanisława Łąckiego h. Korzbok, a po jego śmierci sprzedała dobra synowi - Józefowi Łąckiemu. W 1740 r. Łącki sprzedał Sowiny - Maciejowi Budziszewskiemu, synowi Macieja i Anny Głoskowskiej, za kwotę 80 tys. złp. Maciej nie ożenił się i nie miał dzieci. Początkowo wspierał finansowo kościół, ale w poł. XVIII w. zaczął rozglądać się za spadkobiercami. W 1767 r. dał 10 tys. swojej bratanicy Annie, zaś Sowiny postanowił przekazać bratankom: Janowi i Wojciechowi, synom Tomasza i Teresy Rokossowskiej. Jan ożenił się z Ludwiką Ulatowską, natomiast Wojciech nie pozostawił potomstwa. Zmarł dnia 9 kwietnia 1793 r. i pochowany został u reformatów w Miejskiej Górce. Wieś odziedziczył Dionizy Budziszewski h. Grzymała (1747-1834), syn Jana i Ludwiki. Na pocz. XIX w. był także posiadaczem Gościejewic. Około 1817 r. wybudował we wsi opisywany dwór. Z pierwszą żoną nie mieli dzieci, natomiast z drugiej, Ludwiki Modlibowskiej h. Dryja, pochodziło siedmioro dzieci, m. innymi Ludwika, Józef (1811-1888), Konstanty (1816-1874), Albertyna i Cezary Walenty August (1823-1911). Dionizy zmarł dnia 22 lutego 1834 r. w Gościejewicach mając lat 86. Majątek odziedziczył Józef Budziszewski, który w 1854 r. rozbudował dwór.
W 1888 r. Sowiny leżały w pow. krobskim i dzieliły się na część wiejską (27 domów i 173 m-ców) i dworską (12 domów i 177 m-ców). Dobra rycerskie Sowiny miały 617 ha obszaru, w tym 369 ha ziemi uprawnej, 49 ha łąk i 152 ha lasów. Na okręg dworski składały się też 2 dodatkowe folwarki i leśniczówka. Majątek specjalizował się w hodowli bydła i posiadał własną cegielnię parową. Po śmierci Józefa Budziszewskiego dobra odziedziczył jego syn Lambert, który na pocz. XX w. ożenił się z Marianną Prałat. W 1904 r. w Sowinach urodziła się ich córka Józefa Scholastyka. Dziedzic zmarł mając 67 lat, dnia 2 marca 1913 r. i pochowany został w Poniecu. W kolejnych latach gospodarstwem zarządzała wdowa, Maria Budziszewska. W 1926 r. dobra pod jej zarządem miały 616 ha, w tym 342,2 ha ziemi uprawnej, 33,3 ha łąk i pastwisk, 224,5 ha lasów i 16 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 1689 talarów. Ostatnimi przedwojennymi właścicielami byli Małgorzata B. z mężem Leszkiem Neymanem h. Spława. W 1930 r. wieś liczyła 345 m-ców. Oprócz wspomnianej wcześniej cegielni, we wsi znajdował się warsztat kołodziejski J. Łabusińskiego, kuźnia J. Ozdoby i karczma J. Sędłaka. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Eulau. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Utworzono tu PGR, rozwiązany ustawowo na pocz. lat 90. XX w. W 1993 r. gospodarstwo weszło w skład utworzonej w Gościejewicach spółki Rolgos.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6794 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4266_Bojanowo_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie odwróconej litery "T", usytuowany w dł. osi W-E, fasadą skierowany na południe, piętrowy, nakryty dachami dwuspadowymi. Wejście główne usytuowane na połączeniu brył, w ganku ozdobionym od frontu czterokolumnowym portykiem jońskim, na dachu którego znajduje się balkon. Na budynku tablica z 1614 r., a u jej dołu kartusz herbowy.

Park

Pozostałości parku z 2. poł. XIX w. o pow. ok. 0,8 ha. Resztki starodrzewu zachowały się jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie dworu. Przed 1945 r. park miał pow. 2,85 ha. Obecnie większość tego terenu stanowi łąka.

Inne

Zabudowania gospodarcze.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011