Radlin

Stan obecny

Własność J.S.T.

Historia

Pałac z 2. poł. XVI w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1291 r., kiedy to Jan, syn Czechosława z Galewa oddał tę wieś Marcinowi ze Staniewa. Marcin miał dokonać lokacji Radlina na prawie niemieckim. W 1358 r. z R. pisał się Jan, zaś w 1372 r. niejaki Langwar oraz jego brat Marcin sprzedali wieś wraz z Kątami Wawrzyńcowi, kasztelanowi poznańskiemu. Z Radlina pochodzili Radlińscy, ale w tamtym okresie nie zaznaczyli oni zbytnio swojej obecności w historycznych zapiskach. Druga część wsi należała do Moszyńskich z Mosiny, m.in. księdza Piotra, kanonika poznańskiego i kaliskiego oraz jego brata Macieja, krajczego koronnego. W skład ich dóbr wchodziły także: miasto Mosina oraz: „Radlino, Canty, Wilkowija 1/2 Uschonowo, 1/2 Brzujewo, i 1/2 Draszgowo w powiatach pyzdr. i kalis.”. Już w 1480 r. w zapiskach po raz pierwszy pojawili się Opalińscy z Bnina h. Łodzia. Część Radlina w 1492 r. należała do Piotra O., chorążego poznańskiego i jego brata Mikołaja. Nazwisko dziedziców znajdujemy w zapiskach pod postacią Opaleńskich i Opalenickich. Na pocz. XVI w. oprócz Piotra i Mikołaja dziedzicami byli także ich bracia: Łukasz, Jan i Maciej, których w 1510 r. skarżył Jakub Botarzyński, o karczmarza zbiegłego z zarządzanego przez niego Wronczyna. Piotr Opaliński (1450-1506), ożeniony był z Anną Leżańską h. Nałęcz z którą miał syna Macieja (1510-1541), ożenionego z Jadwigą Gardzina-Lubrańską h. Godziemba. Z kolei synem tychże był Andrzej Opaliński (1540-1593), marszałek wielki koronny, ożeniony z Katarzyną Kościelską h. Ogończyk. Był on inicjatorem budowy kościoła p.w. świętego Walentego oraz opisywanego pałacu (w latach 1570-80). Na rok przed śmiercią pisał w testamencie: „Ciało moje, w Radlinie, w kościele ode mnie zbudowanym niech pochowane będzie...”.
W 1578 r. we wsi były 4 ślady osiadłe, 3 zagrodników i 2 komorników; zarządcą dóbr był wówczas Jan Nieradzki. Po Andrzeju majątek odziedziczył Piotr Opaliński (1566-1600), krajczy koronny, kasztelan kaliski, etc... Jego pierwszą żoną była Elżbieta Sieniawska z Sieniawy h. Leliwa z którą nie posiadał potomstwa. W 1591 r. Piotr ożenił się ponownie, z Anną Elżbietą Zborowską h. Jastrzębiec, z którą mieli sześcioro dzieci. Rok później utworzył w Radlinie szpital, który przetrwał do 1683 r., a w 1610 r. również przykościelną szkołę. Z szóstki dzieci Piotra i Anny Radlin otrzymał Andrzej (1599-1625), ożeniony z Anną Mielżyńską h. Nowina. W 1622 r. młody dziedzic zapisał Annie na dobrach radlińskich 50 tys. złp. posagu. Mieli oni dwie córki: Elżbietę oraz Katarzynę zamężną za Marcina Radomickiego, a nast. za Piotra Przyjemskiego h. Rawicz. Po przedwczesnej śmierci brata klucz radliński objął Piotr Jan Opaliński (1601-1665), wojewoda kaliski, ożeniony z Katarzyną Leszczyńską z Leszna h. Wieniawa. W 1655 r. dziedzic dokonał fundacji na rzecz kościoła w Radlinie, ofiarowując mu także kupioną przez siebie wieś Dąbrowa w pow. pyzdrskim. W 1666 r. przy kościele założono Bractwo Szkaplerzne. Jan i Katarzyna Opalińscy mieli ośmioro dzieci, z których synowie: Jan, Jan Kazimierz i Piotr przeprowadzili w 1666 r. działy braterskie. Na skutek tego podziału Radlin z przyległościami dostał Piotr Opaliński (1640-1691), ożeniony z Ludwiką Marią Opalińską. Trzy lata później sprzedał on majątek bratu Janowi (1629-1684), ożenionemu z Zofią Teresą Przyjemską, za kwotę 180 tys. złp. W skład ich dóbr wchodziły także pobliskie Tarce. W 1673 r. Piotr z powrotem stał się włascicielem dóbr, które odkupił od brata za znacznie większą kwotę, t.j. 219 tys. złp. Z pierwszej żony Piotra Opalińskiego pochodził syna Adam. W 1678 r. Piotr O. ożenił się ponownie, z Katarzyną Przyjemską h. Rawicz, z którą mieli troje dzieci: Ewę Dorotę, Antoniego i Ludwikę (1684-1719). Ok. 1683 r. spłonął kościół w Radlinie, a już w 1688 r. Hieronim Wierzbowski poświęcił tu nową świątynię murowaną. Z dawnego kościoła zachowała się murowana kaplica, dostawiona w 1625 r., przeznaczona na groby rodzinne Opalińskich.
Ludwika Opalińska dnia 10 października 1699 r. w Wieluniu, zaślubiła Jana Kazimierza Sapiehę h. Lis. Ze związku tego pochodziło sześcioro dzieci: Piotr Paweł, Kazimierz Antoni, Paweł, Franciszek Antoni, Michał Antoni oraz Katarzyna Ludwika. Administratorami Radlina na pocz. XVIII w. była rodzina Kazimierza i Katarzyny Skowrońskich, a następnie Wojciecha i Barbary Raczewskich. Warto wspomnieć o zarazie, która nawiedziła wieś w 1708 r. W Radlinie zmarło wówczas 138 osób. Dzierżawcami wsi w 1. poł. XVIII w. byli Bojanowscy h. Junosza, zaś posesorami Gołeccy. Hrabia Jan Kazimierz Sapieha był starostą bobrujskim, feldmarszałkiem wojsk moskiewskich, właścicielem lub posesorem dóbr: Wieleń, Koźmin, Radlin, Rawicz i Borek. Zmarł w Rawiczu 23 lutego 1730 r. i pochowany został w Radlinie (dopiero 22 marca). Majątek odziedziczył syn Piotr Paweł Sapieha (1701-1771), stolnik litewski, starosta wschowski, wojewoda smoleński, Wielki Książę Litewski; ożeniony z Zofią Marią Skowrońską. Dziedziczka zmarła młodo, dnia 6 marca 1739 r. Urodziła jedynego syna Jana Józefa Kalasantego (1734-1761). W 1746 r. dziedzic Piotr Sapieha wraz z siostrą Katarzyną dzielili majątek po matce. Piotr wziął Wieleń, Koźmin i Radlin, zaś Katarzyna m.in. Rawicz z pałacem. Po śmierci brata dobra wróciły w ręce Katarzyny. Jej pierwszym mężem był Michał Antoni Sapieha z którym wzięła rozwód, a następnie wyszła za Wojciecha Pawła Żywnego von Lilienhoff. W 1771 r. sprzedała swe liczne dobra Kazimierzowi Sapieże, pułkownikowi artylerii Wielkiego Ks. Litewskiego, za ogromną kwotę ponad 1,5 mln ówczesnych złotych. Po kolejnych ośmiu latach, dnia 14 czerwca 1791 r. Sapieha sprzedał dobra Fryderykowi Adolfowi hr. Kalkreuthowi, generałowi-lejtnantowi jazdy króla Prus, za 2,15 mln złp, czyli ok. 358333 talarów. Wierny generał przed śmiercią przekazał dobra swemu panu, czyli królowi Prus – Wilhelmowi III, jednocześnie prosząc go o opiekę nad swymi dziećmi. Cesarz najwyraźniej pozbawiony był sentymentów; Radlin kazał sprzedać, a pałac rozebrać, co nastąpiło krótko po 1840 r. O rozmiarach pałacu i jego wspaniałości świadczyły „poważne sklepienia, porozrzucane kamienie ciosowe i marmury”. Zapewne też właśnie wtedy utworzono w Radlinie domenę rządową. Pozostałości nie rozebranego do końca pałacu pozostawiono na łasce losu i w takiej właśnie postaci przetrwały one do czasów obecnych. Ok. połowy XIX w. dobra ziemskie w Radlinie kupił Władysław Emeryk Radoliński z Radolina h. Leszczyc (1808-1879), ożeniony z Józefą Radolińską (1809-1880). Mieli oni jedynego syna Hugona Juliusza (1841-1917). Pierwszą żoną młodego księcia została Lucy Katarzyna Wakefield (1838-1880), którą niedługo po ślubie w Londynie (dnia 4 lipca 1863 r.) przywiózł on do Jarocina. Miał z nią syna Alfreda Bernarda (1864-1910) i córkę Łucję Józefinę Julię (1872-1965). Dziedziczka z racji zamieszkania posługiwała się spolszczonym imieniem Łucja. Niedługo później nawróciła się na wiarę katolicką, składając 4 lipca 1965 r. w Dreźnie wyznanie wiary. Ordynat Hugon Radoliński pełnił zaszczytną funkcję attache ambasady królewskiej w Paryżu. Za zasługi otrzymał order maltański, a w 1869 r. pozwolono mu nosić oficjalnie insygnia tego orderu.
W 1885 r. na Radlin leżący na lewym brzegu rzeki Lubieszczki (dopływ Lutyni) składała się wieś kościelna, okręg wiejski i dominium o pow. 903,44 ha. Dwanaście lat po śmierci Łucji, dnia 4 czerwca 1892 r. w Głogówku, Hugon Radoliński zaślubił Joannę hr. von Oppersdorf (1864-1947), z którą miał jeszcze troje dzieci: Fryderyka Wilhelma, Elżbietę i Piotra Aleksandra. Po 1917 r. dobra przypadły wnukowi Hugona – Janowi (Hansowi) Hugo Wilhelmowi (1894-1965), który był synem Alfreda i Elżbiety von Königsmark. W 1926 r. pod jego zarządem dobra w Radlinie liczyły 821,25 ha, zaś do celów podatku wykazywano 2579,3 talarów czystego dochodu gruntowego. Dzierżawcą Radlina w okresie międzywojennym był Andrzej Żak. Po 2. wojnie światowej dawny ogród pałacowy przeznaczono na cmentarz, zaś ruiny pałacu pozostawiono w spokoju, w ostatnich latach zabezpieczając je w postaci tzw. „trwałej ruiny”.

Opis

Pałac wznosił się w płd.-wschodniej części wsi. Wybudowany był na planie prostokąta w dłuższej osi W/SW-E/NE, fasadą zwrócony zapewne na S/SE. Możemy też domniemać, że wejścia do pałacu znajdowały się zarówno od północy (od strony drogi), jak i od południa. Zachowały się relikty dwóch skrzydeł mieszkalnych oraz kaplicy w płd. części cmentarza. Na mapce obok zaznaczyliśmy geometryczny środek nieistniejącego pałacu.

Park

Obszerny ogród otoczony murem, obecnie cmentarz, zajmujący dz. ewid. nr ...324/1 o pow. 0,5487 ha. Obok, od str. zachodniej, działka nr ...325 o pow. 0,4816 ha z reliktami pałacu.

Inne

Mauzoleum.
Kaplica pałacowa, obecnie cmentarna
Dwór z folwarkiem, XIX w.
Kościół wczesnobarokowy, 1686-88; parafia p.w. świętego Walentego

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011