Przystanki

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Przystanki to wieś położona na wschodnim brzegu Jeziora Lubosińskiego, położona 41 km w kierunku zachodnim od Poznania o i 10 km na wschód od Pniew. Pierwsze zapiski o wsi pojawiły się na pocz. XV w., zaś już w 1391 r. występuje tu Michał Przystankowski (Przistanowski). Nazwa wsi w dawniejszych czasach funkcjonowała w postaci "Przestanki", a zapisywana była w najdziwniejszych formach, jakie przychodziły ówczesnym skrybom do głowy, np. "Przestanouicze", "Przesthanky", etc... .Na pocz. XV w. toczyły się liczne spory, głównie o kopce graniczne, gdyż był to okres intensywnego wyznaczania granic pomiędzy poszczególnymi wsiami i dobrami. Kolejni właściciele po Michale: Tomasz i Maciej, nazywali się Przestankowskimi ale także Lipnickimi, gdyż dzierżyli pobliską Lipnicę. Nazwisko Lipnickich pojawia się w zapiskach do roku 1522, a Przystankowskich prawie do poł. XVII w. W pewnym okresie dziedzice P. posiadali też Kikowo, stąd niektórzy zwali się Kikowskimi. Folwark oraz dwór w P. (curia ac domus), wymieniane są już na pocz. XVI w. Od ok. 1522 r. we wsi występują także Jaktorowscy, dziedzice również w Jankowicach. Ówczesny dziedzic - Andrzej Jaktorowski, tenut. śremski, kasztelan brzeziński - był także dziedzicem Lubosiny. Miał on synów: Andrzeja oraz Łukasza, który w 1547 r. zapisywał 2600 złp. posagu i t. wiana żonie Annie, córce Wacława Ostroroga. Więcej szczegółów o w.w. rodzinach można znaleźć w "Słowniku Historycznym..." PAN. W 1564 r. dziesięcinę snopową z P. składano biskupom poznańskim. Dziedzice obu części P., czyli Łukasz J. oraz Sebastian Przystankowski, płacili ze swoich połów wsi po 2 grzywny poboru. Pod koniec XVI w. Jan Przystankowski sprzedał swe części wsi Wojciechowi Grzybowskiemu. Wcześniej sprzedał też inną część Kasprowi Potulickiemu h. Grzymała, wojewodzie brzeskiemu. W latach 1580-83 jako płatnicy poboru występowali synowie Sebastiana: Franciszek, Andrzej i Jarosz Przystankowscy. Na części Potulickich siedział wówczas Stanisław P., syn Stefana, który w 1596 r. sprzedał ją Aleksandrowi Rozdrażewskiemu z Nowegomiasta, zaś ten na połowie nowo nabytych dóbr, oprawił posag i wiano żonie, Annie Gogolińskiej. Od tej pory wieś dzieliła się na części, ex equo Rozdrażewskich, Przystankowskich i Grzybowskiego. Ten ostatni w 1598 r. sprzedał swą część Andrzejowi Ilińskiemu, ten zaś z kolei Stanisławowi Grodzieckiemu. Grodziecki niedługo później, bo w 1599 r., sprzedał dobra Aleksandrowi Rozdrażewskiemu, miecznikowi poznańskiemu. Ten ostatni zmarł w 1613 r., a odziedziczyli po nim synowie: Krzysztof, Stanisław i Jarosz Rozdrażewscy. Na części Przystankowskich siedzieli wówczas Wojciech i Jakub P. - synowie Andrzeja i Zofii, która w 1620 r. dokonała rezygnacji ich części na rzecz Krzysztofa Rozdrażewskiego. Transakcję ostatecznie sfinalizowano w 1625 r. W tymże roku syn Zofii i jej drugiego męża - Apollona Karśnickiego - Apollo, zapisywał posag i wiano swojej żonie Annie, córce Franciszka Przystankowskiego. Krzysztof R. gospodarował w P. do 1637 r., kiedy to sprzedał swą część Aleksandrowi Ponińskiemu. Pięć lat później dziedzic zapisywał 3500 złp. posagu żonie - Annie Zakrzewskiej. W okresie 2. wojny szwedzkiej zapisek o wsi jest znacznie mniej i znajdujemy tam jedynie panie z P.: Annę (1660), Zofię (c. Jana P.) - w 1671 r. wdowę po Wojciechu Rozbickim oraz Bogumiłę - w 1676 r. wdowę po Kasprze Wierzbińskim. Mężem Anny był Stefan Rożnowski, a mieli oni córkę Bogumiłę, zamężną za Andrzeja Wolskiego oraz syna Stanisława. W latach 80. XVII w. część wsi należała także do jezuitów - Stefana i Franciszka Ponińskich, którzy w 1687 r. sprzedali tę część Dobrogostowi z Kosiczyna Belęckiemu, sędziemu ziemskiemu poznańskiemu. Na przełomie XVII i XVIII w. trzy córki Bęlęckiego były juz zamężne, a czwarta - Apolinara - trafiła do zakonu klarysek gnieźnieńskich. Bodajże to Jadwiga Belęcka, sprzedała Przystanki Krzysztofowi Rutkowskiemu i jego synowi Franciszkowi. Tenże Franciszek w 1728 r. sprzedał wieś Janowi z Chomęcic Dzierżykraj-Morawskiemu, za zgodą swej żony Joanny Morawskiej i jej braci: Leona, Jana i Wojciecha. W zw. z tym skasowano oprawę Joanny na Przystankach, ale dostała w zamian 12 tys. złp. posagu i tyleż samo wiana.
Jan Morawski był z pewnością najdłużej "panującym" dziedzicem Przystanek w historii tej wsi. Dopiero w 1787 r. sprzedał ją Andrzejowi Gorzeńskiemu h. Nałęcz, zaś z otrzymanych pieniędzy dał 20 tys. w gotówce swej nepotce - Józefie Morawskiej - córce Andrzeja i Elżbiety Będorskiej. Zaledwie rok później Gorzeński odsprzedał dobra Maciejowi Wierusz-Kowalskiemu, synowi Eustachego i Ewy Mieszkowskiej. Żoną Kowalskiego była Zofia Morawska, wdowa 1-o v. po Janie Mańkowskim h. Zaremba. Zmarła ona nagle, dnia 17 kwietnia 1788 r. i pochowana została u reformatów w Szamotułach. Dziedzic P. - Maciej - zmarł zaledwie dwa lata później i spoczął koło żony. Spadkobiercy zostali zmuszeni do sprzedaży zadłużonego majątku i w 1791 r. jego nowym właścicielem został Michał Nieżychowski h. Pomian, pokojowy oraz podkomorzy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który za Przystanki zapłacił sporą kwotę 110 tys. złotych polskich. Zacny ów szlachcic żył w P. jedynie cztery lata, gdyż zmarł nagle, dnia 30 listopada 1795 r. Podobnie jak Kowalscy, złożony został do grobu w szamotulskim klasztorze.
W kolejnych latach majątkiem w P. zarządzał posesor - Antoni Kamiński (Kamieński). W latach 20. jest on już nazywany dziedzicem Przystanek. Jego żoną była Urszula Grabska, a w P. rodziły się ich liczne dzieci. Dobra w latach 40. XIX w. odziedziczył Felicjan, a po jego śmierci w 1843 r. brat Ignacy Kamiński. Zapewne w tym okresie w P. wybudowano nowy dwór, wzmiankowany w zapisce z okazji chrztu Henryka (28 lipca 1844) - syna Ignacego Kamińskiego i Salomei Żółtowskiej h. Ogończyk (z Zajączkowa). Ze wspomnienia pośmiertnego (w 1881) dowiadujemy się, że Ignacy K. "młodo wstąpił do wojska, jako ochotnik do 2 pułku strzelców konnych w 1826 r. Udział w 1830/31. Ranny, krzyż złoty zasł. wojak. Emigrant we Francji. Powrót w 1839 (...). Radca Towarzystwa Kredytowego ziemskiego przez lat kilka. Udział w 1848 r. W 1863 dwóch synów, jedyne dzieci wysłał do powstania". Po śmierci Kamińskiego, dobra w P. nabyła niemiecka rodzina de Rege.
W 1888 r. Przystanki dzieliły się na wieś i dominium w pow. szamotulskim. W cz. wiejskiej znajdowały się 3 domy z 22 m-cami, a na terenie dominalnym 10 domów ze 185 m-cami. Majątek miał 489,22 ha obszaru, w tym 313,15 ha ziemi uprawnej, 44,86 ha łąk, 86,71 ha pastwisk, 7,88 ha nieużytków i 36,62 ha wód. Do oszacowania podatku wykazywano 5085 marek czystego dochodu gruntowego. Pod koniec XIX w. dwór w P. został rozbudowany. Na pocz. XX w. założono fundację familijną de Rege'a, która była w posiadaniu Przystanek do 2. wojny światowej. W 1926 r. dobra pod zarządem fundacji liczyły 563 ha, w tym 386 ha ziemi uprawnej, 132 ha łąk i pastwisk, 8 ha nieużytków i 37 ha wód, a do wyliczenia podatku gruntowego podawano 1948,72 talary "czystego dochodu". W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Karlshöhe. Po 2. wojnie światowej dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. Po przemianach 1989/90 dwór przeszedł w ręce prywatne.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5530 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
3464_Ottorowo_1940.jpg
11813452 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
3464_Ottorowo_IX.1944_APP_Sygn._M.top.25-114.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnorenesansowy, nawiązujący stylem do włoskich willi. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do W-E, fasadą skierowany na południe, parterowy, nakryty dachem dwuspadowym z użytkowym poddaszem i z dwoma parterowymi skrzydłami po bokach. Łącznie ze skrzydłami, całość liczy 9 osi na parterze. Pośrodku umieszczono nieznaczny 3-osiowy ryzalit przechodzący w piętrową - 5-osiową wystawkę, zwieńczoną trójkątnym frontonem. Wejście osłonięte gankiem z potrójną arkadą, dźwigającą balkon. Ściany szczytowe (krótsze elewacje) zwieńczone są pośrodku trójkątnymi szczytami. W elewacji ogrodowej znajduje się taras.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego zachowany jest bardzo dobrze, nie licząc oczywistych zmian, które zaszły w obrębie podwórza gospodarczego - typu rozbudowa i remont budynków. Zniknęły niewielkie budowle zlokalizowane nieco na płn. od podwórza, które wraz z dworem tworzyły regularny trójkąt i mogły być np. oficynami, domkiem ogrodnika, etc...

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. 4,4 ha. Park w znacznej mierze pokrywa się z dz. ewid. nr ...86. Nieznacznie wykarczowany w płn.-wschodnim narożniku. Oryginalna kompozycja przestrzenna parku jest całkowicie zniekształcona.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011