Poznań - Zamek Przemysława

Historia

Zamek poznański zwany inaczej Zamkiem Przemysła doczekał się rozbudowanego stanu badań. Pomimo tego nie doczekał się jeszcze wyczerpującej monografii. Za fundatora zamku za Janem Długoszem uznaje się Kazimierza Wielkiego. Termin Zamek Przemysła został wprowadzony do nauki stosunkowo niedawno celem odróżnienia go od starego grodu na Ostrowie Tumskim oraz nowego zamku wzniesionego w 1910 roku dla cesarza.
Zamek ulokowano w obrębie murów miasta lokowanego w 1253 roku. Znajdował się na zachodnim jego brzegu pomiędzy zachodnim blokiem zabudowań przy rynku a murem obronnym. Założenie znajduje się na platformie 5 do 8 m ponad poziomem reszty miasta. Wcześniej w miejscu zamku funkcjonowała osada obronna. Możliwe, że była to strażnica książąt śląskich i Przemysła I. Hipotezę te podważa jednak wiedza, że w latach 40 tych Przemysł I prowadził modernizację warowni na Ostrowie Tumskim.
Zamek w całej swej historii był wielokrotnie rozbudowywany, przebudowywany i niszczony przez co ciężko jest dziś zrekonstruować fazy jego rozwoju. Wg E. Linette zamek powstał w latach 1274-1288 a za fundatora budowli uznaje Przemysła II. W latach późniejszych w zamku rezydowali Wacław II, Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki, który w roku 1341 wziął w Poznaniu ślub z Adelajdą heską. Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z roku 1383 i mówi o próbie zajęcia zamku przez kasztelana nakielskiego Sędziwoja Świdwę z Szamotuł.
W XV wieku zamek wielokrotnie pełnił funkcję rezydencji królewskiej, między innymi podczas kolejnego ślubu- córki Kazimierza Jagiellończyka Jadwigi z księciem Jerzym bawarskim, co świadczyć może o jego wysokich walorach reprezentacyjnych i mieszkalnych. W roku 1536 zamek został strawiony przez pożar. Do roku 1565 został odbudowany staraniem starosty Andrzeja Górki. Z roku 1565 oraz z lat 1628-1632 pochodzą lustracje, które wiele mówią o wyglądzie zamku. Wraz z przekazami ikonograficznymi z lat do początku XVII wieku stanowią wartościowe źródło wiedzy na temat warowni. W latach 1657 oraz 1704 zamek był poważnie niszczony. Stacjonowało wówczas w nim wojsko szwedzkie broniące dostępu wojskom moskiewskim oraz saskim. Wojna północna nie oszczędziła zamku i tez popadł w degradację. Świadczy o tym fakt zatrzymania się w pałacu biskupim Augusta II. W roku 1783 odbyła się przebudowa zamku zainicjowana przez Kazimierza Raczyńskiego, której wynikiem było przekształcenie zamku w budowlę o bryle dworu polskiego. Pod koniec XVIII wieku zaczęto przekształceń otoczenie zamku. W zamku ulokowano sąd apelacyjny, który po budowie nowego gmachu w latach 1882-1883 przeniósł się a w murach zamku umieszczono archiwum, funkcjonujące w nich aż do 1945 roku. W trakcie II Wojny Światowej zamek został znacznie zniszczony jednak po zakończeniu działań wojennych zamek w postaci gmachu Raczyńskiego odbudowano a w 1964 roku ulokowano w nim Muzeum Rzemiosła Artystycznego (oddział Muzeum Narodowego).
Dzieje przekształceń zamku w wyniku złego stanu technicznego jego murów oraz niepełnego stanu badań wydają się jedynie hipotetyczne.
Pod koniec XIII wieku założenie miało kształt nieregularnego siedmioboku z najdłuższym odcinkiem północno-zachodnim długości 63 m. Przy murze wznosiły się drewniane budynki pomocnicze. W części południowo zachodniej z kurtyny wysunięta była czworoboczna wieża oraz brama umieszczona na zachód od niej. Po śmierci Przemysła II zamek został wzbogacony o czworoboczny (12,7/15 m) donżon mieszczący po trzy pomieszczenia na każdej kondygnacji, wysunięty z kurtyny północno-wschodniej. Na czas panowania Kazimierza Wielkiego oraz może Władysława Jagiełły datuje się wzniesienie głównego domu zamkowego na planie prostokąta (17,6/58 m) przy najdłuższym odcinku muru obwodowego. W latach późniejszych wielkie rozmiary domu wymusiły jego podział na cztery kamienice nakryte osobnymi dachami- poprzecznymi i dwuspadowymi. Pomimo licznych przebudów zamek w czasach nowożytnych nie zmienił zasadniczo swojej bryły. Dopiero zniszczenia z lat 1704-1716 oraz przebudowa z końca XVIII wieku przesądziły o zatraceniu przez warownię średniowiecznego charakteru.