Pniewy

Stan obecny

Własność J.S.T.
W budynku znajduje się Liceum ogólnokształcące i bursa szkolna, a także Urząd Miejski i Urząd Stanu Cywilnego.

Historia

Pałac z poł. XVIII w.
Pniewy to wieś będąca niegdyś jednym z najważniejszych skrzyżowań drogowych w Polsce, leżąca przy głównej trasie z Poznania - do Świecka i Kostrzyna przy niemieckiej granicy. Dawnej drogę tę nazywano "traktem warszawsko-berlińskim", w Pniewach rozwidlała się ona na trakt bity "poznańsko-skwierzyński" (w kier. na Kostrzyn). Obecnie w Pniewach schodzą się drogi krajowe nr 24 i 92.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1256 r., kiedy to z Pniew pisał się Janusz Dobieszowicz, jeden z zakładników księcia poznańskiego - Przemysława. Wzmianka z 1287 r. mówi z kolei o komesie Wincentym. Już na pocz. XIV w. w Pniewach stał zamek należący do dziekana poznańskiego - Piotra. W 1327 r. papież Jan XXII wzywał "różnych dostojników", aby odzyskali tę twierdzę oraz zamki w Bytyniu i Pszczewie (zapewne z rąk krzyżackich). Pod koniec XIV w. z Pniew pisał się Wincenty, kasztelan radzimski. Kolejni właściciele przyjęli nazwisko Pniewskich, pieczętowali się zaś herbem Nałęcz. Na pocz. XV w. dziedzicami byli Dorota, Mikołaj i Jan Pniewscy. W poł. XV w. Pniewy były już miastem i dzieliły się co najmniej na trzy części, należące do w.w. Jana Pniewskiego, Wincentego Sierakowskiego i Stanisława Ostroroga, wojewody poznańskiego. Pniewski wybudował tu pierwszy drewniany kościół, a przy nim kościół dla ubogich. Kościół ten spłonął na pocz. XVII w., a później w 1772 r. W 1495 r. Wincenty uwolnił połowę miasta od zastawu synów Marcina Nowomiejskiego i puścił ją na wyderkaf Dobrogostowi z Ostroroga.
W latach 1505-1507 Jan Rombieński i Andrzej Grabski sprzedali swoją część P. Stanisławowi Potulickiemu h. Grzymała, kasztelanowi międzyrzeckiemu. Po nim odziedziczył Przecław Potulicki, kasztelan kamieński, a następnie Kacper P. (z braćmi Stefanem i Piotrem), który w 1580 r. (prawdopodobnie już samodzielnie) dzierżył całe miasto. Miasto, niezależnie od tzw. "przedmieścia", czyli wsi Pniewy, posiadało własny folwark. W tamtym czasie z dóbr płacono 60 złp. tzw. "szosu" i 182 złp., 9 groszy i 9 denarów "czopowego". W P. było 6 sukienników, szewców i rzeźników oraz 4 piekarze i 4 kramarze. Wieś Pniewy leżąca obok miasta należała w tym czasie do Katarzyny Przetockiej, wdowy po Melchiorze Ninińskim, która dobra te otrzymała od Stefana P. Osiem lat później Pniewy należały do synów Stefana: Jana i Stanisława, którzy dobra podzielili następująco: " Jankowice, Lussowko, Czeradz Kościel., Roninko os. i Rączyno pus. w p. pozn., wś. Turzyno, Szaradowo i cz. Zalesie Rzemieniewice os. i całe pustki Sczuczyno w p. kcyń" wziął Jan, zaś "m. Pniewy z wsią i przedmieściem, oraz wsi: Koninko, Luboczesnica, części wsi Chełm, całą wś. Zamorze, całą wś. Psarskie, części Zajączkowa, wś. Krzestkowice Koźle, części wsi Przystanki, wieś Lubossina w p. pozn" dostał Stanisław.
Kilka lat później Stanisław Potulicki ożenił się z Katarzyną Grudzińską, a w 1593 r. zapisywał jej 8 tys. złp. posagu i tyleż wiana. W nieznany nam sposób część miasta przeszła pod koniec XVI w. w ręce Jana Kotarskiego, który sprzedał ją Wolfgangowi Isterachowi, ożenionemu z Marią Haletha de Sarnowa. Ciż mieli sześcioro dzieci: Wolfganga, Jerzego, Franciszka, Urszulę, Elżbietę, Annę oraz Marię Isterachów. Możemy jedynie domyślać się, że rodzina ta odsprzedała swą część Potulickiemu, po śmierci którego miasto odziedziczyła córka Urszula (ok. 1590-1659). W 1608 r. miasto przyjęło poddanych, którzy uciekli Maciejowi Przecławskiemu z Rokietnicy. Dziedziczka zmuszona była zapłacić Przecławskiemu za tę stratę. Zarządcą dóbr pniewskich był wówczas Maciej Trzciński h. Dołega. Ok. 1610 r. Urszula P. wyszła za Jana Opalińskiego (1581-1637), wojewodę poznańskiego. Część Pniew i okolicznych dóbr sprzedali oni (lub wydzierżawili) okolicznej drobnej szlachcie, n.p. Adamowi Kunińskiemu z żoną Katarzyną Cielęcką, którzy z kolei odsprzedali je Pawłowi Sokołowskiemu z Warzymowa i jego żonie Zofii Prusimskiej. Później, ok. 1640 r. cześć dóbr przeszła w ręce Stanisława Nieżychowskiego h. Pomian i jego żony Katarzyny Ponieckiej.
Nie znamy ówczesnego stanu posiadania hrabiny Potulickiej, która zachowała jakąś część miasta i okolicznych dóbr, bo w 1642 r. sprzedała 1 łan pusty na przedmieściu P., jakiemuś tam Stanisławowi Laskowskiemu. Po jej śmierci oficjalnym dziedzicem miasta został (spośród jedenaściorga potomstwa) syn Jan Leopold. W 1664 r. rozliczył się on z bratem Konstantym, a następnie sprzedał Pniewy z przyległościami księdzu Stefanowi Pilchowskiemu, kanonikowi poznańskiemu i jego bratu Franciszkowi, za kwotę 85,5 tys. złp. Kontrakt podpisany został dnia 29 kwietnia 1664 r. 20 lat później Franciszek ożenił się w Pniewach z wdową - Teresą Małgorzatą Gulcz. Pod koniec XVII w. miasteczko odziedziczył ich syn Jakób wraz z rodzeństwem: Adamem, Arnoldem, Ludwiką i Anną. Jakób ożenił się z Marianną Unrug, zaś ta po jego śmierci wyszła za Ludwika Szołdrskiego h. Łodzia, kasztelanica biechowskiego (syna Andrzeja). Tym sposobem właścicielem P. został Szołdrski, którego jeszcze w 1698 r. pozywał kuzyn Jakóba - Kazimierz Pilchowski. Wprawdzie w 1714 r. najstarszy z braci - Adam P. - zrzekł się spadku po Jakóbie, jednak to właśnie Pilchowscy trzymali Pniewy jeszcze do 1745 r. Sugerując się datą z frontonu pałacu - być może to oni byli jego pierwotnymi budowniczymi? Dalej dziedzicem był Arnold, który ożenił się z Ludwiką Kurdwanowską; mieli oni córkę Annę, która w 1745 r., w towarzystwie stryja Stanisława Pilchowskiego i Karola Unruga, sprzedała Pniewy z przyl. Władysławowi Szołdrskiemu, staroście łęczyckiemu i rogozińskiemu. Kwota transakcji opiewała na 202,176 złp. Zapewne jeszcze w tym samym roku Szołdrski rozpoczął budowę (przebudowę?) pałacu, przy pomocy architekta Franciszka Hancke z Leszna. Nowe założenie zlokalizowano na południe od centrum Pniew, przy drodze do Nowego Miasta (Neustadt). Założony też został ogromny park krajobrazowy, który przylegał do południowego brzegu jeziora (Pinner See).
Żoną Władysława była Franciszka Radomicka h. Leszczyc, z którą mieli dwóch synów: Antoniego i Jakuba Piotra Kiliana (1748-1783). Po śmierci ojca Jakub objął po nim starostwo rogozińskie, no i odziedziczył Pniewy, gdzie w 1771 r. zaślubił Eufrozynę Gajewską h. Ostoja. Mieli oni dwóch synów: Wiktora Tomasza (1775-1830) i zmarłego dzieckiem Ludwika Augusta. Pniewy stały się własnością Jakuba dzięki zamianie, jakiej dokonał z bratem Antonim w 1775 r. W zamian za miasto P. z przyległościami, Antoni dostał wsie: Siercz, Jabłonka, Hamer, Hamrzysko, Papiernia, Zawada "officinam vitream" i Holendry w pow. poznańskim oraz miasta Nowy i Stary Trzciel. Dla formalności dodajmy, że żoną Antoniego była Marcjanna Mycielska, córka Macieja, zaś jako ciekawostkę, że w 1771 r. żydzi z Pniew płacili 402 złp. tzw. "pogłównego".
Na przełomie kwietnia i maja AD 1776, Szołdrski sprzedał majątek Franciszkowi Kwileckiemu i natychmiast odkupił go z powrotem, aby w czerwcu ostatecznie sprzedać Józefowi Mielżyńskiemu h. Nowina, synowi Franciszka i Krystyny Skaławskiej. Mielżyński był już wówczas wojewodą kaliskim, a kręcąc się przy królu, był przy okazji kawalerem orderu Orła Białego. W 1782 r. sprzedał dobra Maksymilianowi Mielżyńskiemu, pisarzowi wielkiemu koronnemu, synowi Andrzeja i Anny Bnińskiej. W zamian Józef odkupił kilka okolicznych wsi, m.in. Dąbrowę z dworem. Aż do III rozbioru Polski w skład dóbr Mielżyńskich wchodziły: Jakubowo, Konin, Lubocześnica, Rudki, Turowo, Turowskie Holendry i Zamorze. Pod k. XVIII w. w mieście było 20 szewców, 8 garncarzy, 6 piekarzy i 6 gorzelników. Ponadto 5 krawców, 4 oberżystów oraz po trzech młynarzy, kowali, kuśnierzy, stolarzy, murarzy i cieśli, po 2 rzeźników, muzykantów i golarzy. Był tu także malarz, fabrykant guzików, bednarz, powroźnik, kołodziej, płóciennik, sukiennik oraz nocny stróż utrzymywany przez miasto.
W okresie rozbiorów miasto wraz z folwarkiem przeszło pod panowanie niemieckie. Na pocz. XIX w. właścicielami została rodzina Rappardów, a następnie Massenbachów. Pierwszym właścicielem z tejże rodziny został emerytowany major wojska pruskiego - Christian von Massenbach, syn leśniczego Georga Wilhelma i Fryderyki Edelsheim. Na pocz. XIX w. otrzymał on za zasługi majątek Białokosz, zabrany przez rząd pruski zakonowi benedyktynek. Był on także nauczycielem oraz politykiem, lecz pomimo wykształcenia doprowadził do klęski w bitwie pod Jeną w 1806 r. Winę wziął na siebie książę Hohenlohe, zaś Massenbach wrócił gospodarować w Białokoszu. Opublikował szereg wspomnień, a także krytyczną relację z wydarzeń 1806 roku, którą król pruski nakazał zniszczyć w 1810 roku. W 1817 r. Christian został aresztowany i zwolniony dopiero w 1826 r. Rok później zmarł w B., gdzie pochowany został na leśnym cmentarzu. Z żoną Amalią Henriettą de Gualtieri mieli sześcioro dzieci, z których Pniewy otrzymał najmłodszy syn - "Georg" Sylvius Kurt Julius Erich Magnus von Massenbach (1799-1885), z żoną Sophie von Gemmingen-Steinegg. W 1932 r. w Pniewach urodził się ich syn "Christian" Julius Albert Karl, ożeniony w 1865 r. z Emilią Eugenią von Puttkamer, z którą mieli córkę Eugenię.
W 1848 r. tutejsi Niemcy upominali się o włączenie Pniew do Rzeszy Niemieckiej. W 2. poł. XIX w. własność ziemska w Pniewach podzielona była na okręg miejski z 2347 m-cami w 1847 r. i 2328 m. w 1871 r., w tym 1109 katolików, 547 protestantów i 672 żydów; w jego skład wchodził dom poborcy szosowego. Część wiejska (ok. 1888 r.) stanowiła okręg dominalny o obszarze 648,42 ha, w tym 374,08 ha ziemi uprawnej, 94,54 ha łąk, 75,93 ha lasu, 14,51 ha nieużytków i 89,36 ha wód. Majątek posiadał własną gorzelnię, młyn, cegielnię i owczarnię zarodową. Ponadto specjalizował się w produkcji nabiału i hodowli i tuczu bydła. W skład okręgu wchodziło także dominium Jakubowo oraz leśnictwo Dąbrowa. Ok. 1888 r. miasto liczyło 2387 m-ców, posiadało przywilej na 4 jarmarki w roku, młyn, tartak, aptekę i 2 lekarzy, komisarza policyjnego, sąd okręgowy, stację telegraficzną, urząd pocztowy oraz trzy kościoły: katolicki i protestancki oraz synagogę. Mieszkańcy zajmowali się głównie rolnictwem, handlem ziemiopłodów i produkcją olejów oraz okowity. Czysty dochód gruntowy z hektara roli wynosił średnio 5-7 marek. Struktura wyznaniowa m-ców kształtowała się następująco: katolicy - 43%, protestanci - 22% i żydzi - 35%.
Dziedzicem miasta oraz części wiejskiej, był pod koniec XIX w. "Christian" von Massenbach, który gruntownie przebudował pałac w latach 70., po ślubie córki Eugenii z Arturem Sebastianem von Fankelhain. W 1890 r. urodził się tychże syn - Georg Artur Eugen Fedor Christian Gottfried von Falkenhain, zapewne kuzyn ostatniego właściciela majątku do końca 2. wojny św. Zapewne, albowiem serwis Gedbas jest mocno niekompletny i nie znaleźliśmy pokrewieństwa pomiędzy "Christianem", a Karlem Augustem von Massenbach. Znaleźliśmy za to biografię siostry dziedzica o imionach: Gertrud Dorothea Freiin von Massenbach, która urodziła się w 1883 r. jako szóste z dziesięciorga dzieci na zamku Pinne. Taż w 1902 r. zdała egzamin pedagogiczny przed Królewską Komisją Egzaminacyjną i została dopuszczona do pracy jako nauczycielka, co było niezwykłe, zważywszy na wysokie urodzenie Gertrudy. Później zgłosiła się do służby misyjnej SPM Mission School i w 1909 r. została wysłana do Assuanu w Egipcie, gdzie nauczała jęz. arabskiego i matematyki. Swoją znajomość arabskiego pogłębiała poprzez lekcje z nubijskim ewangelistą i tłumaczem Biblii - Samuelem Ali Hissenem. Do rodziny wróciła na krótko w okresie 1. wojny światowej. Później kontynuowała pracę w Egipcie, aż do września 1939 r.
Na pocz. XX w. majątek ziemski "Pniewy Zamek" (Schloss Pinne) znajdował się w wysokiej kulturze rolnej, a w 1926 r. oprócz dóbr o pow. 662 ha, w mieście znajdował się mniejszy folwark kościelny zwany "probostwem", z areałem 318,7 ha. Na ogólną pow. dóbr "zamku" składało się 374 ha ziemi uprawnej, 94 ha łąk i pastwisk, 75 ha lasów, 14 ha nieużytków i 105 ha wód. Majątek barona Karola Augusta von Massenbach (1906-1983) posiadał także gorzelnię, suszarnię i mleczarnię, a gospodarstwo specjalizowało się w hodowli konia półkrwi szlachetnej. Czysty dochód gruntowy majątku Pniewy-Zamek w 1926 r. wynosił 2059,73 talary. Dziedzic był zwolennikiem rolnictwa biodynamicznego i prawdopodobnie wraz z żoną Elizabeth (1911-1988) należeli do AAG w Dornach. (Powszechne Towarzystwo Antropozoficzne w Dornach k. Bazylei w Szwajcarii).
Z kolei folwark kościelny, który zlokalizowany był po przeciwnej stronie miasta (ok. 1 km na NE od centrum), znajdował się pod zarządem drobnych dzierżawców, zaś na jego obszar składało się 275,21 ha ziemi uprawnej, 40,88 ha łąk i pastwisk oraz 2,61 ha nieużytków. W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego probostwo wykazywało 662,71 talarów czystego dochodu. W 1930 r. Pniewy liczyły 3081 m-ców. Posiadały liczne urzędy, szkoły i stowarzyszenia, straż ogniową, a także cechy: kowali, rzeźników, siodlarzy, piekarzy, stolarzy i krawców. Jarmarki na bydło i konie odbywały się 6 razy rocznie. W mieście znajdowały się także młyny, tartaki, fabryki maszyn, w tym Pniewskie Zakłady Metalurgiczne (Bogajewicza), fabryka kawy (Borowca) i gorzelnia należąca do majątku. Wspomniany Bogajewicz posiadał także fabrykę powozów, z kolei Borowiec posiadał spółkę zajmującą się skupem zboża. Burmistrzem w 1930 r. był Stefan Śmierzchalski. W mieście znajdowały się ponadto liczne banki, kasy pożyczkowe, sklepy, cukiernie, hotele, karczmy, zajazdy, księgarnie etc. Po wybuchu 2. wojny światowej miasto przeszło pod zarząd niemiecki, jednak pozostawiono mu dawną nazwę Pinne. Część mieszkańców została wysiedlona w ramach akcji "Heim ins Reich", zaś na ich miejsce sprowadzano kolonistów niemieckich.
Gertruda von Massenbach po wybuchu wojny wróciła do Poznania i została zatrudniona jako wikariuszka przez Kościół Ewangelicko-Augsburski, zwłaszcza w celu sprawowania opieki duszpasterskiej nad kobietami i młodzieżą. Od końca 1939 r. do lata 1941 r. pracowała w Evangelische Frauenhilfe w Poznaniu, następnie jako społeczniczka w Krotoszynie w woj. poznańskim. Latem 1944 r. zaczęła kierować parafią kościoła ewangelickiego w Poznaniu. W styczniu 1945 r., w obliczu nadciągającej armii radzieckiej, wraz z rodziną z Pniew opuścili Polskę i udali się do Löhne w Westfalii. Po wojnie dawne dobra ziemskie w Pniewach zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. Pałac zapewne służył jako mieszkania, ale później został opuszczony. Po remoncie w budynku utworzono liceum, a jego część przeznaczono na instytucje publiczne.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski..., 1930;
Źródła niemieckie:
https://translate.google.com/translate?hl=pl&sl=de&u=https://de.wikipedia.org/wiki/Massenbach_(Adelsgeschlecht)&prev=search&pto=aue;
https://www.emo-wiesbaden.de/images/pdf/lauche-massenbach-artikel-in-papyrus-2012.pdf;
https://pl.qwe.wiki/wiki/Christian_Karl_August_Ludwig_von_Massenbach;
http://gedbas.genealogy.net/search/simple?firstname=&timelimit=none&lastname=von+Massenbach+&placename=&offset=50&max=50;
Geoportal;
Mapster:
5528 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3463_Pinne_1940.jpg
11813451 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3463_Pinne_IX.1944_APP_Sygn._M.top.25-112.jpg
11814391 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3463_Pinne_1893_McM87245.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac późnobarokowy. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na wschód, podpiwniczony, piętrowy i nakryty czterospadowym dachem. W obu dłuższych elewacjach centralnie umieszczone ryzality, ponadto w fasadzie dwa skrajne ryzality / skrzydła po bokach, zwieńczone falistymi szczytami. W elewacji ogrodowej ryzalit poprzedzony jest kolumnowym gankiem dźwigającym balkon. Na barokowych frontonach umieszczone są herby dawnych właścicieli: Szołdrskich oraz Massenbachów. Ponadto na ryzalicie środkowym znajduje się przypuszczalna data budowy - 1739.
Układ przestrzenny zespołu pałacowego jest całkowicie przekształcony, dotyczy to szczególnie jego wschodniej części, gdzie powstały współczesne zabudowania, także na terenie części dawnego parku.

Park

Pozostałości parku pałacowego o pow. ok. 11,8 ha. Pomiaru dokonaliśmy wg granic parku sprzed 1945 r., czyli od str. zach. i północnej przy granicy jeziora, dalej dookoła pałacu - z uwzględnieniem terenu od str. wschodniej i po granicy dawnego podwórza gospodarczego od str. południowej.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011