Osiek

Stan obecny

Dom Pomocy Społecznej

Historia

Pałac z 3. ćw. XIX w.
Osiek to wieś leżąca 6,5 km na płd. zachód od Jutrosina i ok. 3,5 km na płn. zach. od Szkaradowa, jednak by pokonać rzeczkę Orlę trzeba przejechać ok. 7,5 km przez Dubin. Pierwsza wzmianka pisana pochodzi z 1284 r., kiedy to książę wielkopolski Przemysław II, zezwolił komesowi Stefanowi, kasztelanowi krobskiemu, na lokację jego wsi (w tym Osieka) na prawie niemieckim oraz nadanie im immunitetow ekonomicznych i sądowych. Wieś nazywana też była Osieczkiem, zapewne dla odróżnienia od Osieka Wielkiego. Od samego początku swego istnienia wchodziła w skład parafii w Dupinie, erygowanej już w XIII w.
Pierwszym znanym posiadaczem był w 1397 r. Ubysław Osiecki, a następnie Mikołaj, który w 1407 r. toczyl spór z Dorotą z Sierakowa o 1/4 tegoż S. W latach 1437-28 ze wsi pisał sie Tyfan (także z Szymanowa, Sierakowa i Ostrobudek). W 2. poł. XV w. Osiek należał do Jana i Mikołaja, synów Mikołaja Luranta z Pogorzeli. Za ich czasów we wsi powstał pierwotny dwór z działką i stawem rybnym. W 1478 r. Mikołaj Osiecki zapisywał po 40 grzywien posagu i wiana żonie Małgorzacie. Już wówczas wieś dzieliła się na 4 części, z których jedna należała do Jana Góreckiego, syna Mikołaja (z Miejskiej Górki). Góreccy z racji posiadania dóbr Sarnowa, nazywali siebie także Sarnowskimi. Ich spadkobiercami byli na przełomie stulecia Roszkowscy z Roszkowa (k. Jarocina). Przez wieś w XV w. przewinęli się także: Jan Frycz Jutroski, Goździkowscy oraz Kopaszewscy. W 1510 r. oficjalnymi dziedzicami czterech części O. byli: Anna Frycz (wdowa po Piotrze), Marcin Gawroński, Job Roszkowski oraz Jan Goździchowski. Osiek miał wówczas 12 łanów obszaru, karczmę i młyn wodny.
Od 1519 r. dziedzicami O. byli Zakrzewscy, właściciele Dupina. Od 1549 r. stali się oni posiadaczami całej wsi. W 2. poł. XVI w. Stefan Z. z żoną Katarzyną Gołaską mieli synów: Wojciecha, Jana i Stanisława. W 1563 r. wieś płaciła pobór od 10 i pół łanu, młyna i karczmarza warzącego piwo. W kolejnych latach O. odziedziczyl Stanisław, pod rządami którego (w 1581 r.) wieś miała 9 łanów, 15 zagrodników, owczarza z 22 owcami i młyn o dwóch kołach walnych. W 1577 r. dziedzic zapisywał na połowach Osieka i Pakosławia po 2500 złp. posagu i wiana żonie Agnieszce Sapieńskiej. Ich syn Maciej w 1598 r. wydzierzawił dobra Wojciechowi Chociszewskiemu. Po nim Osiek odziedziczyli bracia: Jan i Mikołaj Zakrzewscy.
W poł. XVII w. na dobra Mikołaja Z. składały sie: Osiek, Zaorle, Pakosław, Zaorle Pakosławskie, Białykał i połowa wsi Kokalewo, Łąki i Borgowo. Odziedziczyli je synowie: Stanisław, Maciej, Marcin i Franciszek. W 1663 r. Stanislaw wraz z Marcinem sprzedali wieś Adamowi Suchorzewskiemu h. Zaremba, skarbnikowi kaliskiemu. Po Adamie wieś odziedziczył jego syn Stanisław Karol. W 1680 r. Suchorzewski najechał z kupą zbrojnych sług miasto Dupin, będące wówczas w posesji Andrzeja Potworowskiego h. Dębno, którego poranil. O tę napaść Potworowski pozywał Suchorzewskiego do sądu.
Siostrą Stanisława S. była Krystyna, która wyszła za Mikołaja Gloskowskiego. Mieli oni syna Adama - kolejnego dziedzica Osieka. Jednak w 1713 r. jako wlaściciel wystepuje już Jan Głoskowski, zapewne brat (?) Adama. W kolejnych latach wieś znalazła się w zastawnej posesji Eleonory Suchorzewskiej, a następnie Marianny Krzyckiej h. Kotwicz (ok. 1749). Dziedzicem wsi w 1. poł. XVIII w. był Antoni Krzycki, syn kasztelana nakielskiego, także posiadacz dobr Sielec. W 1742 r. zastawił on Osiek Melchiorowi Nieżychowskiemu h. Pomian, za kwotę 46.05 tys. złp. W 1747 r. zmarł wierny sługa Krzyckiego, Michał Zborowski, którego pochowano u reformatów w Miejskiej Górce. Już wowczas dziedzic był kasztelanem krzywińskim. Ok. 1766 r. ożenił się on z Franciszką Anną Skoroszewską h. Awdaniec, z którą mieli czworo dzieci: Teresę (1740-1773), zam. za Zygmunta Ignacego Ksawerego hr. Grudzińskiego h. Grzymała (1735-1804); Eleonorę (1751-1795), zam. za Adama Józefa Grudzińskiego (1732-1779), a nast. za Franciszka Grabskiego h. Wczele i 3-o v. za Antoniego Wyganowskiego; Onufrego (1760-1794) ożenionego z Anną Przeuską h. Sulima, a nast. z Józefą Szołdrską h. Łodzia (1780-1811) oraz Józefa (ur. 1760).
Grudzińscy w XVIII w. nie byli dziedzicami Osieka, gdyż oficjalnymi właścicielami aż do k. XVIII w. byli Krzyccy. Szukając informacji na ten temat w "Regestach", przy okazji zrobiliśmy też podsumowanie pozostałych wsi o tej nazwie w płd. Wielkopolsce. Istniały wowczas: Osiek A. Kałowskiego i Marianny Rokickiej, nast. Miaskowskich h. Bończa, w pow. kaliskim; Osiek Wyssogota-Zakrzewskich, k. Gryżyny, w pow. kościańskim oraz Osiek Józefa Glinickiego, później Hersztopskich, w pow. pyzdrskim. Pozostaje Osiek k. Jarocina (brak wzmianek) i "nasz" O. tu opisywany. Nie sposob podejrzewać skrupulatnego prof. Dworzaczka o kardynalne błędy w tworzonych przez niego "Regestach", skoro zapiski o Krzyckich stanowią spójną, chronologiczną całość. Antoni Krzycki oprócz Osieka posiadał Wielką Łękę, Kopanie i Sielec w pow. pyzdrskim. Zmarł dnia 29 wrzesnia 1772 r. Po nim Osiek wraz z folwarkami Zaorle i Pomocne odziedziczyli synowie: Onufry i Józef Krzyccy. W 1775 r. dokonali oni podziału majątku. Józef dał Onufremu Siedlec, Brzezie z Holendrami S. i folw. Libartko w pow. kościańskim, zaś Onufry Józefowi: Osiek, Zaorle i Pomocne z przyległościami. Ponadto Józef dał bratu dobra Iwno, Wiktorowo, Ruśce, Chorzałki i Podgaj w pow. poznańskim. W 1789 r. dziedzic Krzycki przysięgał, że uczciwie podaje dochody (intraty) ze swoich dóbr. Rok później, dnia 29 kwietnia 1790 r. w Lubaszu zaślubił on Franciszkę Miaskowską h. Bończa. Trzy lata później potwierdził urzędowo transakcje dokonane z bratem, po czym wybudowal we wsi nowy dwór. Niestety nie wiemy, co takiego wydarzyło się w małżeństwie Józefa (czy to może błąd skryby?), że w 1802 r. urodziła się Józefa Konstancja, córka z Maksymiliany Suchodolskiej. Czy ożenił się powtórnie? Przecież Miaskowska zmarła dopiero w 1817 r.? Chrzest dziecka miał miejsce w Dubinie, dnia 2 marca 1804 r. Krzycki sprzedał majątek rządowi pruskiemu, który utworzył tu domenę, a w jej skład weszły Zaorle i Pomocne.
Późniejszym nabywcą O. został Wiktor Hipolit Alojzy Jan Nepomucen Bronikowski z Golejewka, syn Antoniego i Anastazji Rogalińskiej, dotychczasowy posesor wsi Kotlin. Golejewko po 1810 r. odziedziczył jego brat Rajmund, z którym mieszkało pozostałe rodzeństwo: Alojzy i Izabella. Wiktor był także dzierżawcą Tomyśla w 1815 r. i posiadaczem Łomnicy w pow. międzyrzeckim. W 1826 r. sprzedał te dobra i nabył Nowy Dwór, który z kolei sprzedał baronowi Gersdorfowi. Na subhaście kupił Osiek z przyległościami, a na krótko przed śmiercią posiadał także Spławie w pow. wrzesińskim. Zmarł dnia 24 września 1828 r. w Golejewku, w wieku 45 lat.
W okresie dwóch pierwszych dekad XIX w., osiecki dwór pojawia się w zapiskach stosunkowo rzadko, co może świadczyć o tym, że zarówno zarządcy, jak i pozostałe osoby związane z majątkiem były narodowości niemieckiej. W 1818 r. znajdujemy w O. Karola Biszoffa z ż. Antoniną z Śliwińskich, jednakowoż nie ma pewności, czy w zapisce nie chodziło o Osiek k. Gryżyny. W 1829 r. we dworze w Osieku ochrzczono dziecko Michała Wyrzykowskiego - dworskiego pisarza - chłopca imieniem Ignacy Kazimierz. Dziedzicem dóbr był już wówczas Antoni hr. Grudziński (1766-1835), ożeniony z Anną Białobłocką h. Ogończyk (1774-1849). Zmarł on dnia 31 sierpnia 1835 r. i pochowany został w miejscowym kościele. Dobrami zarządzała wdowa, która w 1837 r. pochowala 17-letniego syna - Karola. Pozostałymi dziećmi Grudzińskich byli: Amelia (1816-1881), Teresa (1817-1887) zamężna za Wiktora Feliksa Szołdrskiego i Zygmunt Antoni Adam (1824-1908), ożeniony z Marią Anną hr. Działyńską h. Ogończyk. Dnia 4 grudnia 1838 r. w Dubinie, Amelia G. wyszła za Emila Wiktora Szołdrskiego h. Łodzia (1813-1901). W 1872 r. pod jego zarządem dobra miały 2719 mórg, w tym 1691 mórg ziemi uprawnej, 331 m. łąk i pastwisk, 677 mórg lasów i 20 m. wody. Czysty dochód gruntowy szacowano na 2952 talary. Amelia zmarła dnia 28 stycznia 1881 r. i pochowana została w Gołębinie. W tym czasie posesorami majątku byli Teofil Zakrzewski z żoną Teodorą Szczepanowską. Teofil zmarł dnia 16 grudnia 1881 r., pozostawiajac czworo dzieci w tym Elizę (38 lat), Bolesława (42 l.) i Marię (34 l.). Pod koniec XIX w. Emil Szołdrski dokonał rozbudowy dworu, nadając mu wspołczesną pałacową formę.
W 1888 r. Osiek dzielil się na wieś oraz dominium, będące siedzibą okregu tworzonego wraz z folwarkiem Zielony Dąb. We wsi znajdowały się 24 domy ze 177 m-cami (w tym 5 protestantów), zaś na terenie domeny 21 domow i 231 m-cow (wyznania katolickiego). Ziemie majątku obejmowały 693,46 ha, w tym 364,89 ha roli, 84,59 ha łąk, 48,87 ha pastwisk, 172,83 ha lasów, 16,1 ha nieużytków i 5,08 ha wody. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydla, posiadało własny wiatrak i cegielnię.
Na pocz. XX w. właścicielem O. został Adam Grudziński (ur. 1861), najmłodszy z czworga dzieci Zygmunta i Działyńskiej. W 1913 r. dobra wraz z folwarkami Grüneiche (Zielony Dąb, przy drodze do Dubina, obecnie część wsi Osiek) i Pomocno obejmowały 760 ha obszaru, w tym 334 ha ziemi uprawnej i 254 ha lasu. Czysty dochód gruntowy wynosił 9 tys. marek. Zarządcą dóbr w Osieku był Sylvester von Strzyżowski. W 1926 r. majątek nadal należał do Grudzińskiego i miał 693,5 ha, w tym 409,9 ha ziemi uprawnej, 84,6 ha łąk i pastwisk, 177,8 ha lasów, 16,1 ha nieużytków i 5,1 ha wody. Gospodarstwo oprócz typowej działalności rolniczej specjalizowało się w hodowli karpia. Czysty dochód gruntowy wynosił 2980 talarów. Po śmierci Adama majątek odziedziczyli jego siostrzeńcy, synowie Zofii (1858-1918) i Stanisława Mikołaja Marii hr. Broel-Plater - Jan Ludwik (1884-1977) i Marek Eugeniusz Stanisław (1891-1955). Siostrami tychże panów Platerow były: Zofia Maria Anna i Celina Anna Maria. Zofia wyszła za księcia Leona Romana Puzynę h. Oginiec.
Jan Broel-Plater dnia 24 marca 1931 r. ożenił się w Paryżu z Elżbietą Pennek (1892-1966), a Marek pozostał kawalerem. W czasie wojny Jan z żoną wyjechał do Paryża, gdzie zmarł 27 sierpnia 1977 r.
W 1930 r. wieś liczyła 376 m-ców. Była tu także kuźnia należąca do S. Juskowiaka. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Kampfhausen, a pobliskie Pomocno - Helfen (wcześniej Pomotzno). W pałacu w Osieku Niemcy zorganizowali szkołę krawiecką dla dziewcząt. Po 2. wojnie światowej majątki przejął i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. W pierwszych latach po wojnie w pałacu mieściła się szkoła rolnicza i ośrodek kolonijny dla dzieci, a w 1974 r. powstał tu Dom Pomocy Społecznej. W latach 1988-90 został on rozbudowany. Z kolei budynki folwarczne wykorzystywała Spółdzielnia Kółek Rolniczych z Pakosławia. W jednej z dawnych obór zorganizowano zakład usług rolniczych, kierowany przez Wacława Jelinowskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Historia miejscowości Osiek na str. internetowej Gminy Pakosław, opr. Kazimierz Chudy;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6824 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4368_Dubin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neorenesansowy. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dł. osi NW-SE, fasadą skierowany na NE (płn.-wschód), piętrowy i nakryty wielospadowymi dachami. Pośrodku fasady dwukondygnacyjny portyk, w części parterowej arkadowy, a na wys. piętra kolumnowy - dźwigający belkowanie i trójkątny fronton. Od strony ogrodu (SW) wysunięty ganek z kolumnami wspierającymi balkon. We wschodnim narożniku budowli wkomponowano sześcioboczną basztę o wysokości pałacu.
Układ wnętrz dwutraktowy. W jego środkowej części zachowały się sklepione kolebkowo piwnice, pochodzące ze starszego dworu Krzyckich.

Park

Park o powierzchni 15,526 ha, zachowany w dawnych granicach, z tym że przed 1945 r. od strony zachodniej znajdował się sad owocowy z oranżerią. Pow. całego parku wynosiła wówczas 19,24 ha. Wewnątrz parku znajduje się staw o pow. ok. 3,5 ha (częściowo wyschnięty/zarośnięty) z wyspą pośrodku. Ze stawu wychodził kanał, będący zarazem fosą wokół pałacu i środkowej cz. parku. Do środka można się było dostać jedynie przez jeden z czterech mostow: kamienny od str. NE, południowy - przy samym stawie, marmurowy od str. płd.-zach i czwarty wychodzący na sad - wprost na oranżerię, w kier. NW. W parku rosną dwa pomniki przyrody - dęby szypułkowe o obw. w pierśnicy 500 i 440 cm, ponadto zachowały się szpalery lip drobnolistnych.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011