Oleśnica

Stan obecny

Własność J.S.T. Szkoła podstawowa, przedszkole.

Historia

Pałac z poł. XIX w.
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z końca XIV w. Ówcześni właściciele pisali się z Oleśnicy, a pieczętowali herbem Grzymała. Z czasem (ok. 2. poł. XV w.) przyjęli nazwisko Oleskich. Pod koniec XV w. właścicielem wsi był Wojciech Oleski, ożeniony z Katarzyną Potrzonowską. Inne nazwy wsi spotykane w zapiskach to Olesnicza, Olesznica oraz niemieckie Olesnitz i Lesnitz. W 1501 r. Katarzyna była już wdową i procesowała się z ks. Mikołajem Oleskim, kanonikiem poznańskim. Miała dwóch synów, Jana i Macieja. Ci w 1504 r. procesowali się z Baltazarem Ciołkiem o jakieś 100 grzywien, które ten wziął za ich siostrę. Synem jednego z nich był kolejny Jan, ożeniony z Jadwigą Ślesińską, który w 1543 r. dał jej całe swe części dziedziczne Oleśnicy i Kamionek. W tamtym czasie część wsi należała także do Jakuba Nietaszkowskiego z Nietaszkowa. W 1549 r. zapewne syn tego Jakuba - Wojciech, wygnał ze wsi Jerzego Oleskiego, który został do niej intromitowany przez swojego brata, wspomnianego Jana. Jerzy O. poszedł do sądu ale nic nie wskórał, bo Wojciech N. nadal trzymał wieś, a w 1552 r. wyderkował ją Kasprowi Chodzieskiemu, wojewodzicowi brzeskiemu. Co lepsze, kilka lat później trzymaną przez siebie część sprzedał temu samemu Janowi za 800 złp. Jan Oleski miał syna Mikołaja, a ten z kolei dwóch synów: Zygmunta i Łukasza Oktawiana. Tenże Łukasz ożenił się z Zofią Wejherówną 1-o v. Potulicką, z którą miał syna Kazimierza Konstantyna Jana. Tak więc Kazimierz był przyrodnim bratem syna Zofii z pierwszego małżeństwa - Jana Potulickiego. Pomimo posiadania potomka, Łukasz Oleski w 1644 r. sprzedawał Oleśnicę, Kamionkę i Lisie swemu bratu Zygmuntowi, za kwotę 17,666 tys. złp. Nie wiemy czy do transakcji doszło. Po jego śmierci spadkobiercy, w tym Jan Potulicki, syn Jana i Zofii Wejherówny oraz Konstancja Oleska - córka Łukasza Oktawiana Oleskiego, sprzedali dobra Zygmuntowi z Grudny Grudzińskiemu h. Grzymała, wojewodzie kaliskiemu, za kwotę 52 tys. złp. Oprócz Oleśnicy i folwarku Kamionka w skład tych dóbr wchodziły: folwarki Hamer i Lisie oraz pustki Folusz (i inne). Tym sposobem oleśnicki majątek znalazł się pośród ogromnych posiadłości Grudzińskich.
Zapewne to zawieruchy wojenne okresu II wojny północnej (szwedzkiego potopu) i jej następstwa spowodowały całkowity brak zapisek w okresie 1650-1700. Opisywane ziemie prawdopodobnie przez cały ten czas należały do Zygmunta Grudzińskiego, ożenionego z Teresą z Werbna Rydzyńską h. Wierzbna lub jego potomków. Majątkiem w Oleśnicy zajmowali się zarządcy, m.in. Gosławcy (pocz. XVIII w.). Na pocz. XVIII w. w posiadanie Oleśnicy i Kamionki weszli Brezowie z Goraju h. własnego, kolejno: Adam, jego synowie Michał Antoni i Franciszek; a od 1714 r. brat tychże, Mikołaj. Ten w 1736 r. sprzedał dobra Janowi Lutomskiemu, od którego wróciły one ok. 1750 r. w ręce Grudzińskich. Sami Brezowie odeszli zaś do Podstolic. W międzyczasie w Chodzieży Karol Grudziński (1699-1758) ożenił się z Krystyną Swiniarską h. Poraj (1700-1734) i miał z nią synów: Adama Józefa (1732-1779) - kasztelanica poznańskiego oraz Zygmunta Ignacego Ksawerego hr. Grudzińskiego (1735-1804) - szambelana królewskiego. Z informacji tej jasno wynika, że dopiero Zygmunt Ignacy otrzymał tytuł hrabiowski. W 1765 r. ożenił się on z Teresą Katarzyną Krzycką h. Kotwicz (1740-1773), z którą miał czworo dzieci, w tym syna Antoniego (1766-1835). Jego brat Adam rok wcześniej ożenił się z Eleonorą Krzycką, siostrą Teresy i miał z nią syna Franciszka oraz córkę Ewę Mariannę. Nie wiemy, czy związek ze śmiercią 33-letniej Teresy miał fakt śmierci 5-letniej córeczki - Franciszki, zm. 19 listopada 1773 r. Niestety nie znamy dokładnej daty śmierci dziedziczki. W 1783 r. doszło do podziału majątku pomiędzy braćmi, w wyniku którego Chodzież z przyległościami nadal trzymał Zygmunt G. W 1791 r. w Oleśnicy córka Zygmunta wyszła za Ignacego Kołaczkowskiego, centuriona (autor zapiski zapewne miał na myśli "dowódcę") wojsk polskich. Rok później we wsi urodziła się córka Anastazego i Brygitty Arciechowskich (posesorów). Następnie na skutek III rozbioru Polski wieś stała się własnością króla Prus, a w XIX w. utworzono tu domenę rządową. Początkowo znajdowała się ona pod zarządem posesorów, m.in. Romana Saganowskiego ożenionego z Józefą Antoniną Celler (lata 30/40.). Przed 1833 r. pod nazwą Oleśnica istniały także młyn, folusz, cegielnia i papiernia, zwana "chodzieską". Mniej więcej od tego roku należała ona do rodziny von Zach. Dziedzic w 1848 r. sprzedał dobra Ottonowi Ludwigowi Hansowi von Königsmarck (1815-1889). W tamtym czasie dzierżawcami byli jeszcze wspomniani Saganowscy. Hrabia Otto ok. połowy XIX w. wybudował niedaleko starego dworu Grudzińskich obecny pałac. Stary dwór od tamtego czasu pełnił rolę oficyny. Otto oźeniony był z Heleną von Klitzing (z d. Demerthin), z którą miał 2 synów i 2 córki. Jednym z synów był Otto Wilhelm (1840 Szczecin - 1879 Oleśnica), ożeniony z Karoliną hr. von Pückler. Ich synami byli: urodzony w 1872 r. w Oleśnicy Otto Hans Georg Wilhelm von Königsmarck (zm. w Olbendorf w 1934 r.) oraz Axell Graf von Königsmarck (1876 Oleśnica - 1914 Pabianice). Axell von Königsmarck zginął krótko po swoim ślubie z Mają von Karass (1880-1945).
W latach 50. hrabia poznał Annę Pędzińską (ur. w Milczu w 1837 r.), z którą miał nieślubne dziecko. Chłopcu urodzonemu w leśniczówce w Papierni dano na imię Jan. W dniu 18 października 1857 r. hrabia zorganizował w Chodzieży ślub Anny ze Stanisławem Kamińskim, dzięki czemu chłopiec otrzymał własnie to nazwisko (zmarł w Papierni w 1934 r.). W 1885 r. na Oleśnicę składało się dominium oraz posiadłość wiejska. Od 2. połowy XIX w. istniał podział na O. Górną, czyli Oberlesnitz - dominum o obszarze 375,52 ha oraz O. Dolną - Unterlesnitz. O. Dolna ze swoimi 180-hektarami należała do dominum w O. Górnej wraz z folwarkami: Buchwald, Hamernia, Kerzow, Milcz (Steinach), Netzland, Straussberg i Warów. Dobra w O. Górnej dostarczały 3847 marek czystego dochodu gruntowego, a na ogólny obszar składało się 207,29 ha ziem uprawnych, 120,79 ha łąk, 7,33 ha pastwisk i 25,48 ha lasów. Dominium wraz z młynami Borek (Borkenmuchle), Chodzieskim i Warownym (Warowen muchle al. Helmsgruen) tworzyło okręg dominalny, posiadający ogółem 44 domy i 662 m-ców, w tym 419 ewangelików, 239 katolików i 4 żydów. W 1915 r. majątek w Oleśnicy przeszedł w drodze wiana na von Lüttwitzów, mieszkajacych w posiadłości Warow (ob. Karczewnik) koło Chodzieży. Dzieci Lidy von Lüttwitz: Ernst, Ella i Rochus wychowywały się w tamtejszym pałacu, a później na Śląsku, gdzie mieszkały w Internacie. Z tej trójki oficjalnym właścicielem O. został Rochus von Lüttwitz. W 1926 r. dobra pod jego zarządem miały 3022 ha powierzchni, na co składało się 1067 ha ziem uprawnych, 237 ha łąk i pastwisk, 1616 ha lasów, 47 ha nieużytków i 55 ha wód. Czysty dochód gruntowy wykazywany jako podstawa do naliczenia podatku wynosił 1859,27 talarów, czyli w przeliczeniu ok. 5580 marek. Do majątku należała też gorzelnia i młyn wodny. Drugi młyn we wsi znajdował się w rękach L. Ciesielskiego. W skład okręgu dworskiego należącego do Rochusa von L. wchodził też folwark Milczek z 779 ha gruntów. Specjalizował się on w hodowli bydła rasy nizinnej; w 1926 r. zarejestrowanych było tam 17 szt. W 1930 r. wieś liczyła 498 m-ców. Był tu też kowal H. Sawak oraz kołodziej O. Bartel. Rochus zmarł w 1941 r., a jego brat Ernst w 1945 r. Ella von Lüttwitz w obliczu nadciągającego frontu, wraz z matką uciekły na zachód, gdzie w 1955 r. Ella zaślubiła Helmuta Heinricha. Dobra w Oleśnicy po 2. wojnie światowej przejął i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Pałac przeznaczony został na cele oświatowe i do dzisiaj funkcjonuje w nim szkoła podstawowa.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Familienforschung: Spurensuche in Chodziez/Kolmar 2005, ze strony pochodzi też zdjęcie archiwalne;
Geoportal, Mapster:
http://www.mapywig.org/m/WIG_maps/series/025K/P37-S24-A_CHODZIEZ_1934.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neorenesansowy. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi S SW-N NE, fasadą skierowany na E SE. Piętrowy na wysokich piwnicach, nakryty łagodnym dachem czterospadowym. W 9-osiowej fasadzie centralnie umieszczone wejście poprzedzone schodami. W elewacji ogrodowej półokrągły ryzalit wzniesiony na planie połowy sześciokąta, poprzedzony tarasem. W tej samej elewacji nieznaczny trójosiowy ryzalit o wysokości jednej kondygnacji, znajdujący się po lewej stronie ryzalitu. Elewacje boczne (szczytowe) posiadają znaczne jednoosiowe ryzality wysunięte na północ i południe. Budynek na skutek remontów pozbawiony cech stylowych.

Park

Park z XIX w. o pow. ok. 10,5 ha. Rosną tu liczne okazy pomnikowe, m.in. lipy drobnolistne, buki, kasztanowce zwyczajne, platany klonolistne i modrzewie. Najstarsze drzewa liczą ok. 250 lat. Park nie posiada "własnej" działki ewidencyjnej i zajmuje spore fragmenty działek nr ...8056 oraz ...92/44 (Geoportal, 12.03.2017 r.).

Inne

Relikty cmentarza rodowego von Köningsmarck w lesie k. Papierni

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011