Nowa Wieś

Stan obecny

Dom Pomocy Społecznej.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
"Nowa Wieś" jest jedną z najpopularniejszych polskich nazw miejscowości i występuje w kraju aż 366 razy. Dlatego opis historyczny tychże wsi, po częstokroć leżących blisko siebie, jest dość mocno utrudniony. Opisywana N.W. leży w południowej części miejscowości Wronki i administracyjnie stanowi oddzielną miejscowość.
Prawie regułą jest, że w zapiskach historycznych nazwa N.W. występowała w postaci "Nowawieś". Pierwsza wzmianka o "naszej" Nowej Wsi pochodzi z 1388 r., kiedy to Jan z N.W. wraz z nieznaną bliżej panią z Oporowa, pozwani zostali przez żydówkę z Poznania, niejaką Jordanową. Tejże wsi dotyczy też zapiska z 1424 r., kiedy to Wincenty z bratem Marcinem i in., mieli termin z mieszczaninem z Wronek, o dziedzinę (dział) Przetoczno. Jeszcze w 1. poł. XV w. wieś znalazła się pośród dóbr dziedziców z Szamotuł - Świdwów, którzy przyjęli nazwisko Szamotulskich.
Na pocz. XVI w. pojawili się tu Rudzcy, a w 1520 r. Katarzyna i Elżbieta Rudzkie, córki Jana, sprzedały 2 łany puste w N.W. mieszczaninowi z Wronek - Janowi Pyczkowskiemu (zwanemu też Piczkowskim). Po tymże Janie odziedziczyli jego synowie: Stanisław, Krzysztof i Jan, którzy w 1534 r. sprzedali owe dwa łany hrabiemu Andrzejowi z Górki, kasztelanowi kaliskiemu. W rękach Górków wieś pozostawała do 1568 r., kiedy to J.M. Łukasz z Górki, sprzedał cały klucz dóbr Wronki, tj. "miasto Wronki i całe wsie: Nowa Wieś, Samoliąz, Biezdrowo, Zakrzewo, Popowo, Klepicz w pow. poznańskim", Wojciechowi Czarnkowskiemu, kasztelanowi śremskiemu. Krótko po tej transakcji zacny kasztelan zapisał na tych dobrach po 25 tys. złp. posagu i wiana żonie - Barbarze z Górki, córce Andrzeja. Zmarł już ok. 1570 r., następnie dobra pozostawały w rękach wdowy, która wyderkowała poszczególne wsie albo puszczała je w dzierżawę. Zapewne wyszła ponownie za mąż, ponieważ w Sł. Geograficznym..., znajdujemy ją jako Barbarę Rogozińską.
W 1580 r. z Nowej Wsi pobór płacono od 21 łanów, 6 zagrodników i 2 komorników. Po śmierci Barbary, już po roku 1590, dobra odziedziczyli synowie: Andrzej i Piotr Czarnkowscy. Piotr Cz. w 1597 r. zapisywał na swojej części czynsz roczny 60 złp. dla kapituły katedralnej poznańskiej, od sumy głównej 1000 złp. W czwartek przed nawróceniem świętego Pawła (25. stycznia) w tymże roku, sprzedał on część swoich dóbr, w tym puste pole w dziedzinie Smętby (należące do N.W.), Andrzejowi Odolikowskiemu. W 1602 r. sprzedał całe już dobra, czyli Wronki z folwarkiem i 8 wsi, w tym N.W., Andrzejowi Czarnkowskiemu, kasztelanowi kaliskiemu, staroście inowrocławskiemu. Ten niezwłocznie na nowo pozyskanym majątku, oprawił wiano swej żonie - Zofii Potulickiej h. Grzymała, córce Piotra, która już wcześniej otrzymała posag na kilku wsiach w pow. kościańskim. Bratem Andrzeja był Jan, kasztelan międzyrzecki, który już w 1604 r. został właścicielem Wronek z przyległościami. Jego pierwszą żoną była Katarzyna Łazińska, zaś drugą Zofia z Fulsztyna Herbułtówna (w zapiskach), a konkretnie - Herburt. Miał on później jeszcze trzecią żonę, której nazwiska nie znamy...
Dobra były wielokrotnie puszczane na wyderkaff i w dzierżawę, zasilając szkatułę kasztelana. Z zapiski z 1614 r. dowiadujemy się, że w Nowej Wsi istniał folwark zwany Samoląsz. Po śmierci Andrzeja Czarnkowskiego część majątku odziedziczył trzeci - najmłodszy syn Wojciecha Cz. - Stanisław, który w 1620 r. sprzedał te dobra wdowie Zofii. Sześć lat później Herburtowa kupiła też część należącą do Piotra Cz. - syna Andrzeja. Jej kolejnym mężem został Jan Kostka ze Sztemberka, starosta lipiński, z którym miała jedyną córkę Annę - benedyktynkę jarosławską - która odziedziczyła ogromne dobra po ojcu i matce. Poczciwej zakonnicy dobra ziemskie nie były potrzebne, więc je sprzedała. Wieleń z przyległościami kupił brat - Aleksander Kostka - dworzanin królewski, natomiast Wronki, Szamotuły, Stobnicę i in. - Stanisław Franciszek Kostka, starosta lipiński.
Po burzliwym okresie 2. wojny szwedzkiej, w czasach wojen i zamętu, miasto Wronki i przyległe wsie przeszły w drodze wiana w ręce rodziny Łąckich h. Korzbok. (Ludwika Kostka wyszła za Jana Łąckiego, kasztelana kaliskiego). Pod koniec XVII w. właścicielem dóbr został (w drodze zamiany) brat Jana - Aleksander Łącki. W rękach Łąckich i ich spadkobierców wieś pozostawała do 1778 r., gdy we dworze dóbr Krotcz przeprowadzono postępowanie spadkowe po zakonnicy Katarzynie Łąckiej. Z aktu dowiadujemy się m. innymi, że: " Katarzyna Łącka, zakonnica, jest jedyną córką Andrzeja Łąckiego - dziedzica dóbr Wronki i Krotcza, zrodzoną z Wiktorii Łąckiej, 2-o v. Piotrowej Węgorzewskiej łowczowej poznańskiej. Opiekunem Katarzyny był po śmierci ojca Andrzeja Łąckiego - Józef Łącki, kasztelanic kruszwicki, jej (tj. Katarzyny) "rodzony stryj i wuj", a brat rodzony Wiktorii z Łąckich 1-o v. Andrzejowej Łąckiej, 2-o v. Piotrowej Węgorzewskiej. Józef Łącki był synem Władysława Łąckiego i Marianny Kadzidłowskiej. Jako opiekun Katarzyny sprzedał on dobra Wronki - dziedziczne Katarzyny - Maciejowi Koźminskiemu, wojewodzie kaliskiemu, za sumę złp. 409. 224, z której to sumy uregulowano długi na dobrach Wronki."
Koźmińscy pisali się z Iwanowic w Małopolsce. W czasie, gdy w sądach toczyły się postępowania spadkowe, folwarkiem w N.W. zarządzali posesorzy - Morawscy. Około 1785 r. Koźmińscy wybudowali we wsi nowy dwór, wzmiankowany z okazji chrztu dziecka (Balbiny) dziedziców z Chwałkowa - Kowalskich - w dniu 27 marca 1785 r. Uroczystość odbyła się w Nowej Wsi, gdyż babką dziecka była tenutariuszka majątku - Anna Morawska. Trzy lata później dziedzicem był już Augustyn Koźmiński, świeżo upieczony rotmistrz kawalerii narodowej. Posiadał on także Grzymałów (Swarzędz), Tulce, Łowęcin, Wierzynicę, Zalasowo oraz miasto Wronki z przyległościami, miasto Dupin z przyległościami (w pow. kościańskim), miasto Jutrosin w pow. pyzdrskim i część wsi Świdnica w ziemi wschowskiej. W 1792 r. zmarła młoda żona rotmistrza - zaledwie 18-letnia Józefa z Mielżyńskich. Pochowano ją we Wronkach, w kościele - na remont i dekorację którego dziedzic zabezpieczył kwotę 30 tys. złp. Augustyn pomimo młodego wieku (był 6 lat starszy od Józefy), był odznaczony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego orderem świętego Stanisława. Zmarł w swoim dworze, dnia 3 czerwca 1794 r.
Pod koniec XVIII w. w zapiskach znajdujemy sporo osób związanych z nowowiejskim dworem: koniuszego Stępkowskiego (zm. w 1793 r.), sekretarza Kazimierza Białoszyńskiego, ekonomów dworskich Józefa i Reginę Wołyńskich i pisarkę ("scribissa") Agnieszkę Węsierską. Na pocz. XIX w. majątkiem zarządzali posesorzy - Brodniccy, natomiast nie wiemy jakim sposobem dziedzicami wsi zostali hrabiowie Dzieduszyccy h. Sas (?). W latach 30. był to Henryk Seweryn Ignacy D., ożeniony z Teodorą (Teodozją?) Mielżyńską h. Nowina. Ze związku tego pochodziło czworo dzieci: Henryka, Maria, Amelia Henryka oraz Michał (1839-1895). Posesorami N.W. byli w latach 40. Piotr Radziejowski z żoną Matyldą Kurtz. Dziedzic zmarł 1 lipca 1845 r. w Poznaniu, po czym sprzedano majątek Ignacemu Goetzendorf-Grabowskiemu h. Zbiświcz. Dzieduszyccy posiadali łącznie 66 tysięcy mórg ziemi, wchodzących w skład trzech kluczy majątkowych: Wronki, Krucz i Kiszkowo. Grabowski zapłacił za całość prawie milion talarów (3 mln. marek), a niedługo później sprzedał n.n. Niemcowi za kwotę dwukrotnie większą. W 1870 r. odkupił majątek z powrotem, płacąc zaledwie 902 tys. talarów. Wiedział co robi, albowiem na terenach majątków ziemskich w okolicy Wronek odkryto bogate złoża węgla brunatnego. Cztery lata później Grabowski otrzymał pozwolenie na budowę kopalni, których wybudowano łącznie osiem (m.in. we Wronkach i N.W.), nadając im nazwy: Wiochna, Czeremcha, Halka, Wielkopolanka, Piękna, Zofiówka, Maryla i Stefan. W tym samym roku rozpoczął budowę nowego pałacu, do której zaangażowano znakomitego architekta Stanisława Hebanowskiego. Budowę ukończono w 1876 r., ale Grabowski w 1881 r. sprzedał majątek Niemcowi o nazwisku Kapherr z Drezna, za kwotę 2,1 mln marek.
W 1885 r. na Nową Wieś składała się część wiejska oraz dobra w pow. szamotulskim. Wieś również była podzielona, na części: N.W. oraz kolonię "Warszawa". Było tam łącznie 29 domów z 215 m-cami, w tym 170 katolików; pozostali ewangelicy. W skład dóbr ziemskich, oprócz N.W., wchodziły miejsca: Samołęk, Altstadt, Marianowo, Borek, cegielnia oraz domy stróżów kolejowych. Na obszarze tym (ponad 25 tys. mórg) znajdowało się łącznie 40 domów z 646 m-cami, w tym 481 katolików i 158 ewangelików. Oprócz wspomnianych kopalni majątek posiadał własną gorzelnię parową, cegielnię i kilka młynów. W okolicy wsi odkryto prehistoryczne cmentarzysko z licznymi urnami.
W dniu 11 stycznia 1882 r. w poznańskiej Farze (Św. Marii Magdaleny), Bolesław Maksymilian Antoni Grabowski zaślubił Józefę Łucję Garczyńską. Po sprzedaży majątku przez wuja, Bolesław (syn Stanisława i Goślinowskiej, wnuk Adama i Gorzeńskiej) został zarządcą (plenipotentem) dóbr. W nowowiejskim pałacu rodziły się dzieci Grabowskich: Irena, Emilia, Tadeusz Adam Maria oraz Zofia Emilia Ksawera. W 1914 r. w Nowej Wsi zmarł syn Ignacego i Władysławy Moszczeńskiej - 64 letni Stefan Goetzendorft Grabowski. Prawdopodobnie już po wyzwoleniu Polski, po 1920 r. majątek przeszedł na własność Skarbu Państwa Polskiego. Jego dzierżawcą został Józef Pleciński. W 1926 r. Nowawieś wraz z folwarkami Smolnica, Marianowo i Staremiasto liczyła 1164,79 ha, w tym 1114,79 ha ziemi uprawnej, 35 ha łąk i pastwisk oraz 15 ha nieużytków. W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano kwotę 5482,07 talarów tzw. czystego dochodu. Majątek posiadał własną gorzelnię i specjalizował się w reprodukcji nasion buraczanych. Po 2. wojnie światowej został zabrany i rozparcelowany przez Skarb Państwa Polskiego. Pałac w okresie powojennym został nieznacznie przebudowany i zaadaptowany do celów Domu Pomocy Społecznej.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Geoportal;
Mapster:
5399 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3264_Wronke_1940.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac eklektyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na płd., o bardzo zróżnicowanej bryle, z masywnymi wieżami w części zachodniej. W obu dłuższych elewacjach znaczne ryzality, od północy poprzedzony dużym tarasem ogrodowym. Elewacje zdobione bogatym detalem architektonicznym.

Park

Park z XIX w. o pow. 11,555 ha. Oficjalna pow. parku może znacznie się różnić, albowiem zmierzyliśmy ją po starych granicach sprzed 1945 r. Zasadniczo zajmuje on dz. ewid. nr ...227/3, plus kilka małych działek w części płd. Sam drzewostan dawnego parku ma ok. 5,9 ha obszaru. Reszta to nieużytki, łąki, działki mieszkańców, etc.

Inne

Oficyna, nr rej.: A-479 z 12.12.1983

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011