Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Niewierz
Zdjęcie dla portalu Miecia Postołowska 2012
Miniatura NiewierzMiniatura NiewierzMiniatura NiewierzMiniatura NiewierzMiniatura Niewierz

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Niewierz

Schanzfelde (1939-45)

Województwo:wielkopolskie
Powiat:szamotulski
Gmina:Duszniki
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Park:nr rej.: 1822/A z 5.02.1981

Stan obecny

Stan własności nieznany. Prawdopodobnie pod zarządem J.S.T.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Niewierz to wieś leżąca 43 km na zachód od Poznania i 11,5 km na wschód od Lwówka. Pierwsza wzmianka historyczna, w której nazwę wsi zapisano jako "Newersza", pochodzi z 1393 r. W XV w. zapisywano ją też w wielu dziwacznych postaciach i wymienianie ich tutaj nie ma większego sensu. Żadna z nich nie przyjęła się w źródłach jako alternatywna nazwa wsi, a jej zapisy wynikały głównie z błędów dawnych skrybów, po częstokroć spowodowanych ustnym przekazem.
Pod koniec XIV w. była to wieś szlachecka, w której dziedzicami byli Marcin, Jan i Wichna z N. Niedługo później, bo od około 1400 roku we wsi występują Michał i Bodzęta - bracia. Tradycyjnie prowadzili oni liczne spory z sąsiadami, np z Tarnowa, Piotrowic, Lipnicy, Lubicza i in. Procesy toczono o jakieś nieoddane sumy, napaści i przywłaszczenia, w tym gruntów (działów czyli tzw. dziedzin) albo koni. W 1405 r. w zapiskach pojawia się Pielgrzym (Peregryn) z N., jednak nie potrafimy znaleźć pokrewieństwa pomiędzy nim a w. wymienionymi.
Z ciekawszych wydarzeń w N. warto wspomnieć o prośbie, jaką w 1432 r. do biskupa poznańskiego wystosowali Bodzanta z żoną Agnieszką i synami: Sędziwojem, Mikołajem oraz Dobrogostem. Chodziło o ponowne powołanie parafii w Wierzbnie. Dwa lata później wikariusz generalny poznański spełnił tę prośbę i zatwierdził akt odnowienia tamtejszego kościoła. Także w 1432 r. Bodzęta wziął udział w podpisaniu aktu, w którym możni panowie z woj. poznańskiego deklarowali, że po śmierci Władysława, na nowego króla obiorą któregoś z jego synów. Na akcie tym Bodzęta przystawił swą pieczęć z herbem Nałęcz.
Synami Bodzęty i Agnieszki byli: Mikołaj, Sędziwój i Dobrogost. Spośród licznych spraw sądowych dziedziców opiszemy dwie, gdy w 1435 r. Sędziwój toczył spór z Piotrem Skórą (z Gaju), o kopce graniczne, które bezprawnie usypał zm. ojciec - Bodzęta. a także połów ryb o wartości 5 grzywien i zniszczenie młyna. W tym samym roku pozywał on Gawła z Granówka o to, że ten napadł go w Niegolewie, "uderzył go w policzek i zabrał mu krogulca" (Sł. G.-Hist. PAN). Tradycyjnie już, właściciele wsi przyjęli nazwisko od jej nazwy, czyli w tym przypadku nazwali się Niewierskimi. Żoną Sędziwoja była Katarzyna, a ich synami Mikołaj i Stanisław, przy czym ten drugi odziedziczył Wierzbno. W 2. poł. XV w. bracia dokonali podziału majątku, w wyniku którego N. dostał Mikołaj. Zapewne nie była to cała wieś, lecz jej część, bo przecież w N. mieszkał też Sędziwój i jego synowie "niedzielni": Stanisław i Mikołaj. Ciż w 1475 r. nie stawili się do sądu, z pozwu Mikołaja z Jabłonowa, który do sprawy nie doczekał, albowiem przeniósł się na tamten świat. W 1485 r. dziedzic Mikołaj N. podzielił się z bratankami majątkiem, a następnie zapisał (na Zakrzewie) 300 złp. posagu i tyleż wiana żonie Jadwidze.
Dobrogost Niewierski miał trzy córki: Małgorzatę, Katarzynę i Dorotę. Panny wyszły za waćpanów: Jana Dokowskiego (z Dokowa Suchego), Dobrogosta Brodzkiego (z Brodów) i Jana Przetockiego (z Przetoczny). Dorota po śmierci Jana wyszła za Jerzego Przetockiego (w 1521). Panny miały także dwóch braci (?): Bodzętę (alias Bonifacego) i Sędziwoja - dziedziców Niewierza na pocz. XVI w. W 1513 r. Sędziwój zapisywał 240 grzywien posagu i t. wiana żonie Annie Golińskiej. Niewierscy zapewne jeszcze w XV w. wybudowali we wsi dwór, a także dwie karczmy. W 1510 r. we wsi było 10 łanów osiadłych, 3 łany puste, folwark z dworem, 4 zagrodników oraz 4 karczmy (w tym dwie opuszczone, ale z rolą). Folwark składał dziesięcinę plebanowi w Brodach, wiardunki dziesięciny z 10 łanów - po osiem groszy z łanu, Meszne płacono od 3 łanów pustych i 2 karczm. Wspomniane karczmy opuszczone nie płaciły nic. Jednak występowały jakieś problemy z płatnością, bo w 1514 r. pleban z Brodów - Jakub - pozywał dziedzica o te dziesięciny. Bodzanta zmarł ok. 1560 r., po czym wdowa dała część dóbr zięciowi (genero suo) - Melchiorowi Potulickiemu. Córka Zofia otrzymała również oprawę 240 grzywien, którą matka miała na Niewierzu i Zakrzewie. W 1563 r. Niewierska płaciła pobór od 8 łanów i karczmy dorocznej.
W 2. poł. XVI w. dziedziczkami wsi były: Anna zamężna za Jana Żylickiego i Zofia (córka Dobrogosta), zamężna za Sebastiana Zbyszewskiego. Tak więc to Zbyszewscy i Żyliccy byli płatnikami poboru w latach 1577-83. W 1579 r. Jan Żylicki w imieniu żony wraz z synami Sebastiana Zbyszewskiego: Andrzejem, Janem i małoletnimi Piotrem i Sebastianem, zawarli ugodę dot. dóbr. W 1580 r. we wsi było 7 i pół łanu, 4 zagrodników, 2 komorników i 2 karczmy z rolą, które płaciły po 6 groszy (rocznie?).
Ciekawa sytuacja miała miejsce w 1581 r., kiedy to dziedzice Niewierza i Zakrzewka zamienili się dworami, placami i ogrodami. Zamiany dokonali wspomniani wyżej Zbyszewscy z Anną Niewierską, której doradzali przyjaciele: Jan senior i Jan junior Gorzyccy. Oficjalnym dziedzicem po Annie i Janie Żylickich został ich syn Adam, ożeniony z Barbarą Rostworowską. Z kolei u Zbyszewskich dobra odziedziczył Piotr, który w 1599 r. zapisywał na N. i Zakrzewku 2500 złp. wiana żonie Zofii Pogorzelskiej. W 1600 r. Adam Żylicki sprzedał swoją część majątku Aleksandrowi Rozdrażewskiemu, miecznikowi poznańskiemu. Dwanaście lat później to samo uczynił Piotr Zbyszewski, sprzedając swoje części N. i Zakrzewka Andrzejowi Bronikowskiemu. W 2. dekadzie XVII w. na części Rozdrażewskich gospodarzyli synowie Aleksandra: Stanisław i Krzysztof Rozdrażewscy, głównie puszczając te ziemie na wyderkaf. Niebawem właściciela zmieniła część Bronikowskiego, którą ten sprzedał Maciejowi Swinarskiemu. Po tymże Macieju odziedziczyli synowie: Adam i Wojciech Swinarscy, którzy w 1635 r. sprzedali dobra Krzysztofowi Rozdrażewskiemu. Po śmierci Macieja jego żona - Zofia Biegańska urodziła jeszcze syna - Jana Dominika. Później wyszła ponownie za mąż, za Jana Bryszewskiego. Z zapisek można jednak odnieść wrażenie, że ów Jan był synem Bryszewskiego. Nieścisłość tę mogłoby jedynie tłumaczyć istnienie dwóch Janów...
Krzysztof R., podstoli poznański, ożenił się z Dorotą Suchorzewską, z którą mieli czterech synów: Hieronima, Stanisława, Konstantyna oraz Franciszka. Po śmierci zacnego podstolego (ok. 1653 r.), Jan Swinarski sprzedał resztę swoich ziem w N. i Zakrzewku właśnie owym czterem braciom Rozdrażewskim. Najstarszy z nich - Stanisław - obrał drogę duchowną i w tym czasie był już protonotariuszem apostolskim. Jako, że bracia potrzebowali pieniędzy, wzięli na wyderkaf kwotę 4000 złp. - od karmelitów Bożego Ciała w Poznaniu - w zamian za czynsz roczny 280 złp. Stanisław Rozdrażewski i tak uznał, że ziemia jest mu niepotrzebna, bo w 1654 r. oddał ją pozostałym braciom. Zapewne siostrą tychże braci była Konstancja, zamężna za Macieja Białęskiego. W latach 70. XVII w. w Niewierzu rodziły się ich dzieci. Wiernym sługą Białęskich w tym okresie był Mikołaj Kaliszkowski, którego wkrótce uczyniono posesorem tych dóbr.
Na skutek przeróżnych transakcji i przekazywania praw do majątku, Białęski został prawowitym dziedzicem N., a odziedziczył je po nim (ok. 1686 r.) syn Dobrogost, sędzia ziemski poznański. W tym czasie nazwisko dziedziców uległo niewielkiemu przeobrażeniu, do postaci "Belęcki". Jest też możliwość, że się mylimy, a po prostu zbiegiem okoliczności jest fakt, że Dobrogost Belęcki był także synem jakiegoś Macieja. W każdym razie swoje prawa do wsi scedowali onemu wszyscy spadkobiercy Konstantyna Rozdrażewskiego, w tym Smoguleccy i Przybysławscy.
Dobrogost Belęcki miał syna Jana, ożenionego z Teresą Żółtowską h. Ogończyk oraz kilka córek: Annę, Katarzynę, Franciszkę oraz Jadwigę. Pod koniec XVII w. wszystkie te panny były już zamężne. Po śmierci Jana B., taż Teresa wyszła za Jakuba Nieżychowskiego h. Pomian i wspólnie zarządzali dobrami w Niewierzu jako posesorzy. Dziedziczką została zaś (na pocz. XVIII w.) najmłodsza córka - Jadwiga - która wyszła za Jana Antoniego Bojanowskiego h. Junosza. Tak więc w latach 20. oficjalnym dziedzicem N. stał się Jan Bojanowski, pełniący wówczas funkcję podstolego kaliskiego. W latach 30. został on także prezesem sądu kapturowego w Poznaniu. Oprócz N. posiadał Bytyń, Witkowice i inne dobra. Z Jadwigą mieli jedyną córkę Petronellę, zamężną (w 1733) za Macieja Sokolnickiego h. Nowina. Ten tradycyjnie dostał dobra w wianie, a w latach 40. XVIII w. był już podstolim kaliskim. Dzięki stabilnej sytuacji ekonomicznej, Sokolnicki postanowił wybudować w Niewierzu nowy dwór. W 1744 r. w budynku toczyło się już normalne życie. Sokolniccy mieszkali tu przez dobre 20 lat; dziedzic (w zapiskach nazywany też posesorem) umarł 8 czerwca 1764 r., a 19-go pochowano go w klasztorze reformatów szamotulskich. Zaledwie rok później, niemłoda już Petronella postanowiła powtórnie wyjść za mąż, a przyszłemu mężowi - Bartłomiejowi Niegolewskiemu - zapisała na N. i Zakrzewku sumę 45 tys. złp. W kolejnych latach Niegolewski otrzymał również starostwo powidzkie. W 1780 r. wraz z żoną sprzedali Niewierz i Zakrzewko - Marcelemu (Marcelinowi) Nieżychowskiemu h. Pomian. Ten zmarł w N. dnia 23 listopada 1788 r. i pochowany został u reformatów w Poznaniu. Majątkiem po jego śmierci zarządzali posesorzy - Wojciech i Apolonia z Kęszyckich Bojanowscy. Ich córka Franciszka w 1807 r. wyszła za Antoniego Jonemana, asesora sądu apelacyjnego pow. poznańskiego. Antoni był również prokuratorem królewskim, przy trybunale cywilnym powiatu bydgoskiego, a w 1810 r. generalnym sekretarzem ministerstwa sprawiedliwości.
Kilka lat później Jonemanowie opuścili Niewierz, a dobra przeszły pod zarząd Jana Brettkrayc i jego żony Katarzyny Zawadzkiej. W latach 30. XIX w. posesorem Niewierza został Franciszek Skaławski z żoną Marianną Krzyżańską. Później jeszcze w zapiskach pojawia się nazwisko Koppe, a następnie wieś kupiła hrabina Izabella z Goetzendorf-Grabowskich Tyszkiewicz (1811-1901), która jest uznawana za inicjatorkę budowy obecnego dworu. Hrabina wdową została już w 1856 r.; jej mężem był Wincenty Tomasz hr. Tyszkiewicz-Kalenicki h. Leliwa. Mieli oni jedyną córkę Józefę Klaudynę Antonię, która zmarła mając 8 lat, w 1859 r. Hrabina zapewne była bardzo samotna w dużym pałacu, gdyż wprawdzie bywało tu rodzeństwo z dziećmi, czyli Skórzewscy z Margonina, czy Ponińscy z Kościelca, ale pod koniec XIX w. zdecydowała o wydzierżawieniu, a następnie sprzedaży Niewierza. Warto jeszcze dodać, że w latach 70. XIX w. posesorem majątku był Michał Wybicki.
W 1885 r. na Niewierz w pow. szamotulskim składała się wieś oraz dobra o pow. 4758 mórg (wraz z Zakrzewkiem). We wsi znajdowało się 40 domów z 371 m-cami, w tym 354 katolików i 17 ewangelików; 80 analfabetów. Z kolei na terenie dworskim było 18 domów z 224 m-cami, w tym 200 katolików; 81 analfabetów. Przez kilka lat dobra dzierżawił nieznany nam z nazwiska Niemiec, następnie kupił je dr Jerzykowski z Poznania, a w 1910 r. niejaki Płotkowiak z Młodzikowa. Kolejnym posiadaczem wsi został Aleksander Szrant, pod zarządem którego dobra w 1926 r. liczyły 277 ha. Na obszar ten składało się 250 ha ziemi uprawnej, 7 ha łąk i pastwisk, 15 ha nieużytków i 5 ha wody. W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano kwotę 886,3 talarów tzw. czystego dochodu.
Wieś w okresie międzywojennym znacznie się rozrosła i w 1930 r. liczyła 1135 m-ców. Dobra po raz kolejny zmieniły właściciela, którym został R. Miechowski. We wsi były też dwa wiatraki, szkoła, zakład bławatniczy, kuźnia J. Konopaskiego, którego dwaj bracia byli murarzami; dwaj kołodzieje, szczotkarz i czterech szewców. Na krótko przed wybuchem 2. wojny światowej majątek w N. nabył S. Gutsche. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Schanzfelde, która pochodziła od położonego nieco na wschód od wsi, za bagnami, grodziska średniowiecznego. Z reguły grodziska takie zwano "szańcami szwedzkimi" (Schanze) i stąd też nazwa. Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5588 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3564_Duschnik_1940.jpg
11780460 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3564_Duschnik_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na płd., parterowy, z mezaninem, nakryty dwuspadowym dachem. W fasadzie centralnie umieszczony piętrowy ryzalit, zwieńczony trójkątnym szczytem. Analogiczna wystawka znajduje się pośrodku elewacji ogrodowej.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego w znacznej mierze jest przekształcony. M.in. zniknęła większość zabudowań gospodarczych i dworskich.

Park

Park dworski z 2. poł. XIX w. o pow. 4,349 ha, zachowany w dawnych granicach, na dz. ewid. nr ...442. Północno-zach. narożnik parku został wykarczowany i zamieniony na łąkę.

Inne

Grodzisko wczesnośredniowieczne, z wałem pierścieniowym i otoczone fosą, przy drodze z N. do Dusznik

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.