Niepruszewo

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Niepruszewo (dawne Nieproszewo) to wieś leżąca na zach. brzegu Jez. Niepruszewskiego, w odległości 6 km na płn. wschód od Buku. Po raz pierwszy wzmiankowana w 1298 r., kiedy to biskup poznański Andrzej podzielił archidiakonat poznański na 3 arch. i do tzw. "arch. większego" zaliczył kościół we wsi "Neproshewo". Parafia początkowo znajdowała się we wsi Cieśle, a do N. została zapewne przeniesiona w 1. poł. XV w. W księgach konsystorskich o patronacie kościoła w N. mowa jest dopiero w 1442 r..
Juz pod koniec XIV w. właściciele zaczęli nazywać siebie Niepruszewskimi (Nieproszewskimi). I tak począwszy od 1387 r. występują tu Kuba i Więcek (1387), Trzebiesław (1388), Mirosław (Miroszek, lata 1389-1429) - ojciec Dziersława, Jana, Szymona i Mikołaja, Jasiek (1389-92) - ojciec Wojciecha i Jakusza, Paszek, świadek w 1408 r.; Wyszek, wiceburgrabia w r. 1409; Hinczka (1413-34), Szymon i Bogusz z Koszut (1413), Maciej z żoną Tomisławą (lata 1427-34), Bodzęta z żoną Święchną (1429), Stanisław i Jan Mleczko z N. i Zborowa, m. innymi wicewojewoda w Kościanie.
Do poł. XV w. we wsi siedzieli wspomniani synowie Mirosława i Jana, którzy posiadali także części w Brzozie. Tak więc z zapiskach już od 1405 r. znajdujemy Brzoskich, którzy przezwali się także Gardzina (Gardzinka). Całe to towarzystwo toczyło liczne spory, głównie o części dóbr (dziedziny), granice, długi, przeróżne szkody, ukradzione konie, itp, itd. Tradycyjnie odsyłamy zainteresowanych do Słownika Hist.-Geogr. PAN, gdzie zostały zebrane wszystkie te informacje. Niepruszewscy (i Gardzinowie) pieczętowali się herbem Łodzia. W latach 1441-69 dziedzicami w Brzozie i N. byli: Wincenty, Jan i ksiądz Andrzej, Brzoscy, a także Dobrogost Świdwa, m. innymi starosta generalny wlkp w latach 1430-32, który w 1445 r. sprzedał części N. Janowi, dziekanowi włocławskiemu oraz braciom z Niewiesza - Mikołajowi, prepozytowi kruszwickiemu, Piotrowi i Marcinowi. W 1441 r. Dobrogost przy pomocy swojego pełnomocnika, toczył proces z Wawrzyńcem Gardziną o prawo patronatu kościoła w N.
Kluczowa dla losów wsi sprawa miała miejsce w 1476 r., gdy dziedziców Brzoskich pozywali możni bracia Górkowie h. Łodzia: ksiądz Uriel, kanclerz królewski etc..., Jan, podkomorzy poznański i Mikołaj Kórnicki (synowie Łukasza, wojewody poznańskiego). Oprócz potomków Brzoskich i Niepruszewskich we wsi mieszkał także Łazarz Dąbrowski z żoną Heleną. W 1479 r. Helenę (wówczas już wdowę) pozywał Jan Stopka z Ceradza. W kolejnych latach wieś całkowicie przeszła w ręce Górków, zaś na pocz. XVI w. jej dziedzicem był Łukasz Górka. W 1512 r. król Zygmunt zezwolił, aby Górka zapisał na dobrach (czyli Brzozie, obu Dupiewach i N.) tzw. dożywocie swej żonie Katarzynie Szamotulskiej. W 1510 r. w N. było 18 łanów, folwark i dwie karczmy - w tym jedna należąca do sołtysa.
Na pocz. XVI w. kościół w N. należał do dekanatu w Śremie. Do parafii zaliczały się: N., Więckowice, Więckówko, Cieśle, Skrzynki, Otusz, Grodziszczko, Żegowo, Brzoza, folwark Podlesie oraz Radwankowo. W jakimś okresie (?) do parafii zaliczało się także Zborowo. Kościół nosił wezwanie świętych Wawrzyńca, Szymona i Judy. W 1510 r. jego kolatorem był dziedzic Łukasz z Górki. W 1553 r. jego synowie: Łukasz i Andrzej, sprzedali wyderkafem oba Dupiewa, Niepruszewo, Brzozę i Głuchowo - kapitule katedralnej poznańskiej. W 1563 r. wieś płaciła pobór od 6 łanów, 2 łanów sołtysich, karczmy, 1 komornika i 2 rybaków. W zapisce o 3 lata późniejszej wspomniano o kopcu granicznym stojącym przy skrzyżowaniu dróg: z Ceradza St. do N i z Lisówek do Ceradza N. W 1580 r. pobór płacono z 5 łanów, 1 zagrodnika, 2 rybaków i od niewielkiej roli karczmarskiej. W tymże roku wspomniany także został las niepruszewski. W materiałach źródłowych nie ma zgody co do kwestii, czy to Łukasz Górka wybudował na miejscu drewnianego kościoła nową, murowaną świątynię i uposażył probostwo. Ponoć dokonał tego w 1580 r., a wątpliwości biorą się z tego, że był luteraninem.
W 1611 r. właścicielem klucza Dopiewskiego i innych dóbr w pow. gnieźnieńskim i kcyńskim został Jan Czarnkowski h. Nałęcz, syn Stanisława. Kilka lat później dziedziczką została jego siostra Barbara, wdowa po Macieju Ujejskim. W 1616 r. jej córki, czyli Anna Miękicka, Zofia Radomicka, panna Urszula oraz Stanisław Pogorzelski skasowali resztę pieniędzy od kapituły, które wypłacił im proboszcz kolegiaty kórnickiej. Z trzech córek Barbary dziedziczką N. i Brzozy została w 1622 r. Anna, wdowa po Krzysztofie Miękickim. Później dobra odziedziczył ich syn Władysław, ożeniony z Barbarą Bojanowską h. Junosza. Po jego śmierci, wdowa wyszła za Stanisława Latalskiego (z Łabiszyna). W 1659 r. w kościele miejscowym rozpoczęto prowadzenie ksiąg metrykalnych. Ciekawostką jest kuźnia we wsi, w której w 1670 r. kowalem, a raczej "kowalką" była niejaka Małgorzata.
Ze związku Anny i Miękickiego pochodziła córka Joanna Ewa, która wyszła za Andrzeja Rozbickiego, syna Jerzego. Gwoli ścisłości musimy dodać, że w późniejszych zapiskach Joanna nazywana jest Mielęcką - nie potrafimy tego wytłumaczyć; czyżby jej pierwszym mężem był Mielęcki? W każdym razie w 1685 r. Rozbicki zapisywał Joannie (na poł. dóbr) po 5 tys. złp. posagu i wiana. Miała z nim dzieci: Adama, Jana, Mariannę Ludwikę, zamężną za Aleksandra Kąsinowskiego; Annę, zamężną za Macieja Bronikowskiego, Eleonorę zam. za Aleksandra Br. oraz Konstancję - pannę. Po śmierci Rozbickiego Joanna wyszła za Bonawenturę (Dobrogosta) Przystankowskiego. Tak więc na pocz. XVIII w. dziedzicami N., Brzozy i Grodziszczka byli Adam i Jan Rozbiccy, a od około 1720 r. ich szwagier - Aleksander Kąsinowski. Wszyscy oni musieli spłacić Jerzego Hieronima Latalskiego, spadkobiercę Bojanowskiej i Stanisława Latalskiego. W "Regestach" nie znajdujemy niestety Bilińskiego, który to podobnoż wyremontował kościół (?). Kolejnego remontu dokonał pod koniec swojego życia Józef Krzycki (o nim dalej...).
Jan Rozbicki dziedziczył swoją część N. do 1743 r., kiedy to sprzedawał ją synom Kąsinowskiego - Piotrowi i Janowi. Niemniej w 1755 r. nadal wzmiankowany jest jako dziedzic Gr., Brzozy i N., ponadto w tymże roku sprzedawał te dobra Garczyńskiemu, kasztelanowi rozpirskiemu, za kwotę 200 tys. złp. Jednakowoż do tej transakcji również nie doszło (?), bo dopiero w 1762 r. Rozbicki ostatecznie pozbył się N. na rzecz Witalisa Boguckiego, skarbnika poznańskiego. Po kupnie Niepruszewa, Bogucki niezwłocznie oprawił na połowie tej wsi 50 tys. złp. posagu swojej żonie - Elżbiecie Lutomskiej, córce Marcina i Heleny Bystram. Zaraz też wybudował we wsi nowy dwór, w którym w 1770 r. urodził się ich pierwszy syn - Tomasz. Jednak zaledwie po kilku latach sprzedał wieś Józefowi Krzyckiemu h. Kotwicz (1730-1783), stolnikowi poznańskiemu, kasztelanowi biechowskiemu.
Z żoną Marianną Piotrowską Krzycki miał sześcioro dzieci, w tym syna Franciszka (ur. ok. 1760), ożenionego z Seweryną Teofilą Bieńkowską h. Ślepowron. Franciszek już w 1782 r. był generałem wojsk koronnych, później także kawalerem orderu Orła Białego i o. świętego Stanisława. W 1790 r. w N. siostra Franciszka, Krystyna wyszła za Stefana Szczytnickiego h. Belina, pułkownika wojsk koronnych, komisarza woj. kaliskiego. Posesorami N. pod koniec XVIII w. byli Wojciech Ulatowski ożeniony z Marianną Jeziorkowską. Na pocz. XIX w. dziedzicem Niepruszewa został Adam Turno, posiadacz również Więckowic. Później wieś przeszła w ręce niemieckie. Posesorami byli początkowo Kęszyccy, aż do śmierci 63-letniego Józefa Kęszyckiego w 1823 r. Dalej w zapiskach metrykalnych znajdujemy już tylko polskie nazwiska dot. Brzozy, Grodziszczka i Więckowic.
Właścicielem 3696-morgowych dóbr w 2. poł. XIX w. był Fürst Heinrich Reuss der LXVII - pan Gery, Schleiz, Kranichfeld, etc... (1789-1867). Czysty podatek gruntowy szacowano wówczas w N. na 2339 marek. Około 1870 r. wybudowano tu pałac (a właściwie to dość efektowny dwór) dla zarządców. W tymże roku książę już nie żył, zaś oficjalnym właścicielem mógł być jedynie jego syn (jeden z ośmiorga dzieci) Henryk XIV (1832-1913).
W 1888 r. N. stanowiło wieś oraz dominium w pow. bukowskim, z gruntami o wielkości 3801 mórg, na którą składał się także folwark Kalwy. Część wiejska miała 22 domy i 218 m-ców, w tym 27 ewangelików; 16 analfabetów. Na terenie domenalnym znajdowały się 22 domy z 449 m-cami, w tym 100 ewangelików; w tym 10 nie potrafiących czytać i pisać. Majorat Niepruszewo składał się z dóbr N. z folwarkiem Kałwy (Kalwi - niem.) oraz dóbr Otusz z folwarkami Józefowo (Josephdorf) i Wygoda (Freudenan).
Na pocz. XX w. dane statystyczne podane są oddzielnie dla N. - 971 ha i 7016 marek dochodu i Otusza - 1015 ha i 8309 marek dochodu. Dzierżawcą (niem. Pächter) N. i O. na pocz. XX w. był Konrad Schinkowski, zaś administratorem (niem. Verwalter) - Fritz Brand, oberinspektor. Tak więc rodzina von Reus opuściła Niepruszewo najpóźniej w latach 1912-13. Ponoć majątek został przejęty przez rząd pruski za długi... (?). Po wyzwoleniu Polski, dobra w N. wykupił skarb państwa. Dzierżawcą Niepruszewa został Stanisław Medyński. Pod jego zarządem w 1926 r. majątek miał 970,44 ha obszaru, w tym 692,01 ha ziemi uprawnej, 37,01 ha łąk i pastwisk, 90,14 ha lasów, 35,95 ha nieużytków i 115,33 ha wody. Czysty dochód gruntowy podawany do wyliczenia podatku wynosił 2342,63 talary. Majątek posiadał własną gorzelnię, ponadto specjalizował się w reprodukcji nasion buraczanych i hodowli bydła.
W 1930 r. wieś leżała w pow. grodziskim i miała 662 m-ców. We wsi było spółdzielcze kółko rolnicze, dwa młyny: I. Czeszaka i należący do majątku, kuźnia J. Bąkowskiego, rymarz J. Sobczak, rzeźnik W. Ludwiczak i handel tytoniem J. Igela (mian. Igel). W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Seehofen. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. Przez wiele lat w pałacu mieściły się mieszkania. Najprawdopodobniej po przemianach 1989/90 stał się on własnością prywatną.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11813484 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3665_Buk_IX.1944_APP_Sygn._M.top.25-1062.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac późnoklasycystyczny. Budynek piętrowy, podpiwniczony, wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na zachód. Elewacja wschodnia traktowana jest jako ogrodowa, pośrodku niej znajduje się ryzalit poprzedzony reprezentacyjnym tarasem, zaś w stronę jeziora prowadzą schody terenowe, po drodze (mniej więcej w połowie wysokości, 100 m od jeziora) urozmaicone tarasem.
Pośrodku fasady znajduje się nieznaczny, trójosiowy ryzalit z głównym wejściem, poprzedzonym skromnym portykiem dwukolumnowym dźwigającym belkowanie i skromny daszek. Dach na całości czterospadowy, o łagodnych spadkach, ze świetlikiem pośrodku, który doświetla środkowy hall. Przed wejściem głównym na osi znajduje się duży, owalny podjazd (66 x 42 m), zakończony bramą od str. zachodniej.
Układ przestrzenny zespołu pałacowego jest w znacznym stopniu przekształcony, głównie z powodu zmian w układzie komunikacyjnym i w obrębie podwórza gospodarczego.

Park

Współczesne relikty parku z 2. poł. XIX w. zmieszały się z drzewostanem naturalnym otaczającym założenie od północy i południa, i tylko w pewnym stopniu pokrywają się z parkiem, jaki znajdował się w Niepruszewie do 1945 r. Dlatego mylnie można by sądzić, że park miał ok. 9-10 ha. Faktycznie jednak park pałacowy w N. miał 5,5 ha powierzchni i biorąc środek pałacu jako punkt odniesienia, rozciągał się 144 m na północ i mniej więcej tyle samo na południe. Cały prostokąt jaki tworzył park (ok. 7 ha), od zachodu ograniczony był lokalną drogą, zaś od wschodu Jeziorem Niepruszewskim. Z prostokąta tego należy wyłączyć kwadratową część płd.-zachodnią (1,5 ha), która stanowiła fragment podwórza gospodarczego. Współczesna dz. ewid. na której wznosi się pałac, nr ...157/23, nie pokrywa się z dawnymi granicami parku.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011