Niechanowo

Stan obecny

Ośrodek Szkolenia i Wychowania OHP w Niechanowie.
ul. Parkowa 6, 62-220 Niechanowo

Historia

Pałac z k. XVIII w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1411 r., gdy pleban z Niechanowa - Jakób - sprzedał dziesięcinę ze wsi Mikołajewice, za 10 grzywien, mieszczaninowi Andrzejowi z Gniezna. Już w XIV w. we wsi wznosił się pierwszy kościół, zaś w XVI w. przy plebanii była także szkoła i dom dla wikariusza. Pleban posiadał ogród, plac przy kościele oraz trójpolowy folwark, o czym pisze Jan Łaski w swojej "Liber Beneficiorum" z pocz. XVI w. Pierwsi właściciele wsi pisali się z Niechanowa, a pod koniec XV w. przyjęli nazwisko Niechanowskich. Można tu wymienić kanoników gnieźnieńskich: Marcina i Jana Niechanowskich. Bardzo krótko N. byli dziedzicami wsi, bo już w XV w. w zapiskach pojawili się Grudzieccy, Tomiccy, a niedługo później Iwieńscy z Iwna. W poł. XVI w. do Iwieńskich dołączyli Mieleńscy h. Wczele. W 1558 r. opat z Trzemeszna Aleksander Mieleński pozywał Iwieńskich o jakieś kopce pograniczne koło wsi Mikołajewice oraz koło Arcugowa i Niechanowa. W 1580 r. dziedzicem N. był Krzysztof Iwieński, zaś wieś miała 7 łanów, 8 zagród i 2 rzemieślników. Oprócz Niechanowa posiadał on Żelazkowo, Nowąwieś i Miroszki. Całe te dobra sprzedał w 1602 r. kapitule metropolitalnej w Gnieźnie, jednak już po 5 kolejnych latach wieś wróciła w prywatne ręce, a dziedzicem został Wacław Zajączek. Po osiągnięciu pełnoletności przez syna Krzysztofa Iwieńskiego - Piotra (ok.1647 r.), odzyskał on ojcowskie dobra. Po okresie wojen szwedzkich właścicielem N. został Stanisław Działyński, wojewoda malborski, etc..., ożeniony z Marianną z Tomic Iwińską, z którą miał syna Michała. Po śmierci ojca Michał wraz z matką w 1683 r. zapisywał na N. i Żelaskowie roczny czynsz kapitule metropolitalnej gnieźnieńskiej. Z czasem Michał został chorążym powidzkim, a następnie pomorskim oraz kasztelanem bydgoskim. Warto dodać, że Działyńscy wybudowali tu pierwszy drewniany dwór wraz z zabudowaniami. M. E. Działyńska zmarła w 1695 r. i pochowana została w katedrze gnieźnieńskiej. Michał ożenił się z Konstancją z Szamowa, a w 1700 r. urodziła się ich córka Joanna Laurencja Wiktoria. Konstancja zmarła rok później, a po kolejnych dwóch latach Michał ożenił się z Ludwiką Niegolewską h. Grzymała. Już w listopadzie 1703 r. urodziła się ich córka Kazimiera Barbara, a w 1705 r. Marjanna Konstancja. W 1706 r. urodził się długo wyczekiwany syn, Jan Jakub Józef, a w 1709 r. kolejny - Jakub Apolinary Hieronim. W 1736 r. dziedzicem Niechanowa był już Jakub z Kościelca i Działynia Działyński, który sprzedał wchodzącą w skład dóbr Nowąwieś Andrzejowi Skarbek-Malczewskiemu. Niedługo później sprzedał też Niechanowo, niejakiemu Bruhlowi. Posesorami w tym czasie (ok. 1750 r.) byli Anna i Szymon Wolscy, łowczowie nowogrodzcy. W 1757 r. Bruhl sprzedał Niechanowo gen. Franciszkowi Skórzewskiemu (1709-1773), ożenionemu z Marianną Ciecierską. Zasadniczo jenerał pomieszkiwał w Łabiszynie, gdzie kompletował dobra po Ciecierskich i innych współwłaścicielach, z których powstała później druga po Czerniejewie ordynacja Skórzewskich. Mieli z Marianną czworo dzieci, w tym słynnego założyciela Lubostronia - Fryderyka, Aleksandrę i Annę. Co ciekawe, pomimo że spadkobiercą Franciszka był Fryderyk S., jednak Niechanowo notarialnie należało do wdowy po Józefie Ciecierskim, Anny z Malechowskich. W 1782 r. Anna w imieniu swoim i Fryderyka sprzedała cały klucz niechanowski, czyli: Niechanowo, Żelaskowo, Miroszkę, Mikołajewice, Wężykowe Górne i Bojeniczki oraz Potrzymowo, Drachowo i Nowąwieś, Stefanowi Garczyńskiemu - synowi Edwarda, kasztelana rozpirskiego. Stefan wcześniej był dziedzicem Łomnicy, rotmistrzem kawalerii narodowej, a w Niechanowie w 1785 r. wybudował obecny pałac. W N. rodziły się dzieci Stefana i Anny: Józef Franciszek Walenty (1783), Maria Aleksandra Anna (1788), Adam Tadeusz Józef (1790), Maria Teodora Magdalena Angela (1791) i Alojzy Bonawentura Maria Franciszek (1793). W 1805 r. Garczyńscy sprzedali dobra Prokopowi Mielżyńskiemu h. Nowina (1763-1800), rotmistrzowi kawalerii narodowej, ożenionemu z Katarzyną hr. Mielżyńską (1775-1817). Mieli oni dzieci: Hieronima, Teresę zamężną za Kaspra Piotra hr. Potulickiego h. Grzymała; Gabrielę zamężną za Kazimierza Ludwika hr. Potulickiego oraz Konstancję zamężną za Macieja hr. Mielżyńskiego. Dziedziczką została Teresa Konstancja Seweryna (1797-1867) zamężna z Kasprem, którzy mieli aż dwanaścioro dzieci. Byli to kolejno: Katarzyna, Michał, Stanisław, Maria, Włodzimierz, Józef, Gabriela, Antoni, Piotr, Elżbieta zm. dzieckiem (2 l.) i kolejna Elzbieta oraz Konstancja. W 1846 r. Potuliccy sprzedali Niechanowo Franciszkowi Józefowi Wincentemu Żółtowskiemu h. Ogończyk (1818-1894), synowi Jana Gaudentego i Józefy Zbijewskiej h. Rola, ożenionemu z Zofią hr. Zamojską z Zamościa h. Jelita (1825-1853). Żółtowskim urodziło się w Niechanowie pięcioro dzieci: Elżbieta (1843-1863), Róża (1849-1923) zamężna za Jana Czorbe h. Pogonia; Stanisław (1849-1908) ożeniony z Marią Jadwigą ks. Sapieha-Kodeńską z Krasiczyna h. Lis; Marceli Adam Zdzisław (1850-1925) ożeniony z Ludwiką Czarnecką h. Prus (II) oraz Zofia (1856-1867). Wśród licznych zapisek z Niechanowa znajdujemy nawet bonę dzieci Żółtowskich - Ksawerę Garbińską, zmarłą na reumatyzm w wieku 33 lat, w 1856 r., a także komisarzy majątku - Klementynę z Urbanowskich i Jana Napomucena Rakowskiego, którzy brali ślub w niechanowskim pałacu w 1869 r.
W 1885 r. we wsi znajdowało się 21 domów i 212 m-ców. Domena posiadała 14 domów i 302 m-ców oraz 14087 mórg gruntów. Jeszcze w XIX w. pałac został rozbudowany, wybudowano także obecne dwie oficyny. Po Franciszku dobra odziedziczył Stanisław Żółtowski, który z księżną Sapiehową miał siedmioro dzieci: Leona (1877-1956) ożenionego z Anną Mężyńską h. Kościesza; Adama (1881-1958) ożenionego z Janiną Marią baronową Puttkamer h. Bradacice; Zofię (1887-1975) zamężną za Stefana Tytusa Dąbrowskiego h. Radwin; Pawła (1889-1985) ożenionego z Anną Julią hr. Potocką h. Pilawa; Marię (1891-1894); Jadwigę (1893-1895) oraz Tomasza (1897-1935). Z tychże dzieci dobra odziedziczył Leon Żółtowski, który wraz z bratem Adamem byli posłami na sejm II RP. Leon i Anna mieli troje dzieci: Marię (1906-1999) zamężną za Konstantego ks. Radziwiłła na Nieświeżu h. Trąby; Władysława Leona (1910-1940) oraz Jadwigę Jolantę. W 1926 r. pod zarządem Leona Żółtowskiego, Niechanowo miało 933 ha, a w skład majętności dodatkowo wchodziły: Marysin z 300 ha i Mikołajowice z 250 ha. N. i Marysin miały łącznie 2460 talarów czystego dochodu gruntowego, a Mikołajowice 680 talarów. Podział gruntów w podległych folwarkach pominiemy, zaś na ogólny areał Niechanowa składało się 370 ha ziem uprawnych, 12 ha łąk i pastwisk, 500 ha lasów, 50 ha nieużytków i 1 ha wody. Majątek posiadał własną suszarnię płatków ziemniaczanych. Ponadto specjalizował się w hodowli bydła czarno-białego rasy nizinnej i reprodukcji uznanych nasion zbóż i ziemniaków. Niechanowo znajdowało się w rękach Żółtowskich do 1939 r. Przed samą wojną jako współdziedzic wymieniany był syn Leona Władysław, który zginął w Katyniu w 1940 r. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie dawnego folwarku znajdowała się m.in. spółdzielnia produkcyjna, zaś pałac przeznaczono na cele oświatowe.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl), wydanie z 05.09.2017.;
Marcin Libicki "Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce";
Mapster:
5609 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/, plik mapy: 3572_Witkowo_1911.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac klasycystyczny. Fasada poprzedzona jest czterokolumnowym portykiem, zwieńczonym trójkątnym naczółkiem dobudowanym w końcu XVIII w.. Elewację frontową kształtowały pierwotnie trzy płytkie ryzality o zaokrąglonych narożach. Środkowy, mieszczący główne wejście, został w późniejszym okresie przesłonięty portykiem. Zachowane są dwa boczne, trójosiowe, zwieńczone niskimi attykowymi szczytami o falisto-uskokowej linii spływów, z eliptycznym otworem w partii centralnej. Wnętrza pałacu zostały pozbawione wystroju podczas remontu w latach 1965-66. Pierwotnie wnętrze było dwutraktowe, z obszernym westybulem na osi, mieszczącym schody prowadzące na reprezentacyjną kondygnację piętra. Tam, w części środkowej, znajdował się wielki salon zajmujący znaczną część tylnego traktu. Po bokach rozmieszczono ciąg amfiladowo połączonych pomieszczeń. Wnętrza pokryte były sztukateriami i być może polichromią.
Przed pałacem znajduje się rozległy dziedziniec z dwiema XIX-wiecznymi oficynami, usytuowanymi po bokach. Na osi elewacji frontowej pałacu znajduje się reprezentacyjna brama wjazdowa.

Park

Park krajobrazowy z XVIII w. o pow. 7,7 ha, zajmujący część dz. ewid. nr 300308_2.0019.10 o pow. 12,4526 ha (Geoportal, 10.09.2017 r.). Niegdyś całą tę działkę zajmował park, a konkretnie w jej części północnej znajdowały się sady owocowe i dwa stawy. Na starodrzew składają się głównie dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, klony pospolite, klony jawory, sosny wejmutki, sosny czarne i wiele in. Park jest czysty i zadbany, a na uwagę zasługuje aleja grabowa. Na południe od parku znajduje się mieszany las o pow. ok. 7 ha.

Inne

Oficyna, nr rej.: 1552/A z 18.07.1974

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011