Kruchowo

Stan obecny

Własność J.S.T. Mieszkania.
Kruchowo 68

Historia

Dwór z 2. poł. XVI / 2.poł. XVIII w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1389 r. Już w XV w. musiał tu istnieć pierwszy kościół, a we wsi erygowano parafię katolicką. Pierwsi właściciele tej i sąsiednich miejscowości pieczętowali się berbem Sulima. W 1424 r. w zapiskach jako pana na Kruchowie, Ławkach i Grabowie znajdujemy Bogusza (Bogusława) z Budzisławia i Kruchowa, którego najechał Szymon z Myśliborza, z bratankiem Janem. Niedługo później znajdujemy tu Ławeckich z Ławek. W latach 1431-1440 Bogusław Ławecki h. Sulima był podsędkiem kaliskim. Jego synowie: Stanisław, Maciej i Jakub mieszkali w sąsiednim Kruchowie i od tej też wsi przyjęli swoje nazwisko. Z pewnością w Kruchowie istniał już wtedy (2. poł. XV w.) folwark i młyn wodny. Do 1510 r. właściciele Ławek, Grabowa i Kruchowa występują w zapiskach wspólnie, wzajemnie sobie sprzedając, wyderkując i zamieniając się dobrami. Od 1510 r. do Kruchowskich i Ławeckich dołączyli (najpewniej poprzez ożenek) dziedzice z Dobrzycy - Dobrzyccy. W 1524 r. Barnard Kruchowski sprzedał połowę Kruchowa i 8 łanów pustych Grabowa Piotrowi Mieleńskiemu, za kwotę 800 grzywien. Tenże Mieleński był wujem Wojciecha i Wincentego Kruchowskich, którzy ok. 1535 r. sprzedali część wsi Małgorzacie Kruchowskiej, zamężnej za Marcina Witowskiego. Ok. 1540 r. dziedziczką całej już wsi była Katarzyna Mieleńska, wdowa po Piotrze. Ich synami byli Mikołaj, Krzysztof, Aleksander i Erazm, którzy w 1560 r. dokonali podziału dóbr. Dziedzicem K. i Grabowa został Mikołaj, wojski kaliski, ożeniony z Magdaleną Iwieńską z Tomic. Krzysztof i Mikołaj przez lata byli posłami na ówczesne sejmy. Wypada tu zaznaczyć, że obecnie Mieleńskich nazywamy Mielińskimi, a pieczętowali się oni herbem Wczele. Z dalszych braci: Erazm i Aleksander wybrali drogę duchowną. W 1577 r. Aleksander dostał od króla Zygmunta Augusta, za liczne zasługi, opactwo trzemeszeńskie które doprowadził do rozkwitu, zaś pięć lat później wybudował w Kruchowie pierwotny renesansowy dwór; jak to opisuje Niesiecki "kamienicę na kształt zameczku... ". Mury i niektóre pomieszczenia tej budowli (np. kuchnia) zachowały się do dzisiaj. Warto dodać, że synem Krzysztofa Mieleńskiego był Wojciech, który najpierw wybrał karierę wojskową, następnie stan duchowny i pod koniec XVI w. został kolejnym opatem trzemeszeńskim po wuju. Mikołaj M. miał syna - również Mikołaja, który w 1634 r. wyderkował dobra Mikołajowi Mielżyńskiemu h. Nowina, kasztelanowi gnieźnieńskiemu. Ten z kolei miał syna imieniem Piotr, który ożenił się z Zofią Mieleńską. Nie żył już w 1661 r., kiedy to wdowa dała dobra synom: Wojciechowi i Aleksandrowi. Na skutek podziału dóbr Kruchowo z przyległościami stało się własnością Aleksandra Mielżyńskiego, który w 1676 r. sprzedał je Jadwidze Mielżyńskiej zamężnej za Fabiana Wilhelma Rosena. Synem tychże Rosenów był Mikołaj Teodor, podstoli ziemski wschowski (dziedzic K. od 1702 r.) ożeniony z Anną Madalińską, następnie jego syn Adam (1740) i wnukowie Józef i Łukasz (1755). W 1766 r. dziedzicem wsi był już tylko Łukasz Rosen, który w tymże roku dokonał gruntownej odbudowy dość mocno zniszczonego dworu. Także w czasie tej przebudowy budowla uzyskała swój wysoki, łamany dach w stylu "polskim". Łukasz Rosen był pułkownikiem w Koronie, ożenił się z Ewą Kossowską. Zmarł przed 1780 r., zaś Ewa wyszła ponownie za mąż, za Józefa Smoleńskiego, podczaszego halickiego. Z pierwszym mężem miała syna Mateusza, który został kolejnym dziedzicem Kruchowa. W 1788 r. Mateusz zastawił całe swoje dobra, czyli Kruchowo, Grabowo, Jastrzębowo, Kurzegrzędy i Wyrobki w pow. gnieźnieńskim Stefanowi Garczyńskimu, rotmistrzowi kawalerii narodowej, za kwotę 150 tys. złp. Później dobra przeszły w ręce Lipińskich (podajemy za Libickim, aczkolwiek nie znaleźliśmy takiego nazwiska w zapiskach), a nastepnie Malczewskich h. Abdank.
Prześledżmy genealogię tej rodziny począwszy od Ignacego (1740-1790), ożenionego z Marianną Esterą Radońską (1760-1790). Ich synem był Hipolit (1787-1834) ożeniony z Justyną Zarembianką z Kalinowy, którzy mieli syna Adolfa Ignacego Marcelina (1813-1887). Adolf w 1833 r. ożenił się w Kcyni z Pelagią Katarzyną Michaliną Radzimińską h. Lubicz (1813-1871). Mieli łącznie czternaścioro dzieci, z których cześć rodziła się w Kruchowie. Za rządów Malczewskich majątek w Kruchowie otrzymał zaszczytne miano "dóbr rycerskich". W 1877 r. Adolf ożenił się ponownie, z Jadwigą Sobeską (1850-1913), z którą miał jeszcze syna Tadeusza Hipolita (1873-1929). Za czasów Malczewskich dobra były dwukrotnie wystawiane na licytację, po raz drugi w dniu 15 marca 1861 r. Wartość majątku oszacowano na 166 tys. talarów. Aż dwa lata trwały poszukiwania klientów, ostatecznie majątek nabył Edmund Mikorski h. Ostoja. W 1885 r. Kruchowo dzieliło się na wieś - siedzibę gminy oraz dominium o areale 2738 mórg. Wieś posiadała własny młyn, gorzelnię parową oraz 22 domy ze 181 m-cami, w tym 134 katolików (pozostali - ewangelicy). W skład domeny oprócz K. wchodziły folwarki Bacławicze i Smolary. Na jej terenie znajdowało się łącznie 19 domów z 264 m-cami, w tym 239 katolików. Już w XIX w. na terenie wsi odkryto liczne znaleziska z epoki średniowiecza, m.in. skarb monet polskich z czasów jagiellońskich. Wśród znalezisk znajdowały się liczne narzędzia z brązu, naczynia i urny z pochówkami. Pod klepiskiem zwanym "podłogą" odkryto "sklep zapadniety, wymurowany z kamieni i cegieł i tam także urny i inne naczynia...". Od ok. 1900 do co najmniej 1921 r. dziedzicem Kruchowa był Nikodem Dokowicz, który dokonał rozbudowy dworu, m.in. o portyk kolumnowy. Po Dokowiczu właścicielem Kruchowa był Antoni Łuniewski h. Łukocz, mieszkający na stałe w Warszawie. Za jego rządów zarządcą w majątku był niejaki Jankowski. W 1926 r. dobra liczyły 697 ha, w tym 500 ha ziemi uprawnej, 50 ha łąk i pastwisk, 50 ha lasów, 47 ha nieużytków i 50 ha wody. Czysty dochód gruntowy wykazywany jako podstawa do wyliczenia podatku wynosił 1597 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 507 m-ców. Do Łuniewskiego należała także gorzelnia "Kruchowo" a we wsi znajdowała się kuźnia W. Teshmera i sklep rzeźnicki M. Rezulaka. Po 2. wojnie światowej dawny majątek zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie gospodarstwa utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo w latach 90. XX w. W budynku dworu przez lata mieściły się mieszkania oraz biblioteka.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1845;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Marcin Libicki "Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce", wyd. II, Poznań, 1996;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Mapster:
11780442 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/;
13474 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/;
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór barokowy z elem. klasycystycznymi, pierwotnie renesansowy. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi N/NW-S/SE, 7-osiową fasadą skierowany na W/SW, piętrowy, podpiwniczony, nakryty wysokim dwuspadowym dachem łamanym w stylu tzw. "polskim". Fasadę akcentuje portyk składający się z dwóch par kolumn jońskich, dźwigający belkowanie z sentencją "NON DORMIT QVI CVSTODIAT" i okazały trójkątny fronton z herbem i datami 1545 i 1921. Wejście poprzedzone jest szerokimi i wysokimi schodami ujętymi murkami. W elewacji ogrodowej arkadowe podcienia z balkonem, podobnie jak portyk dobudowane w 1921 r.

Park

Park z pocz. XX w. Obecna, faktyczna pow. parku to ok. 2-2,5 ha. Park po wojnie został zdewastowany poprzez wybudowanie w nim dodatkowych zabudowań gospodarczych. Poza tym wewnątrz wschodniej cześci założenia wykarczowano drzewostan, urządzając na jego miejscu ogródki dla mieszkańców (pracowników PGR-u?). Pozostałą, zachodnią cześć parku, socjalistyczni geodeci podzielili na część północną - dz. ewid. nr ... 207/12 o pow. 2,1359 ha i południową - dz. ewid. nr ... 207/13 o pow. 1,2333 ha. działki te dodatkowo przedzielone są drogą (dz. nr ...207/1). Opis wschodniej części parku "poszatkowanej" na małe działeczki pominiemy. Cały park do wybuchu 2. wojny światowej liczył 5,268 ha (Geoportal, 26.07.2017 r.). Z dawnej kompozycji przestrzennej zachowała się jedynie aleja brzozowa. Starodrzew reprezentowany jest głównie przez jesiony wyniosłe, klony zwyczajne i dęby szypułkowe, w tym pomnik przyrody o obw. w pierśnicy 460 cm.

Inne

Zabudowania gospodarcze z przeł. XIX i XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011