Koszuty

Stan obecny

Muzeum Ziemi Średzkiej

Historia

Dwór z 2. poł. XVIII / pocz. XX w.
Koszuty to wieś leżąca przy Drodze Krajowej nr 11, w odległości 7,4 km od Środy Wielkopolskiej (licząc od Ronda 3 Maja). Jest jedną z najstarszych wsi w Wielkopolsce, gdyż już w 1170 r. książę Mieszko Stary nadał ją wraz z innymi wsiami jako uposażenie szpitala przy kościele świętego Michała w Poznaniu. Później książę nadał ten szpital zakonowi Joannitów, zaś biskup poznański Radwan przyznał im dziesięciny ze wsi prowincji Kostrzyn (Costrinensi provincia), m. innymi z Koszut k. Środy. Mówi o tym również dokument biskupa poznańskiego Pawła z 1218 r., który określał zasięg opola kostrzyńskiego. Wymienione w nim były m. innymi Sanniki, Tujsce, Glinka, Koszuty, Kleszczewo i Czerlejno. Wnioski Jana Długosza, że nadanie miało miejsce w 1170 r. są błędne (za Sł. Hist.-Geogr. PAN), gdyż Joannitów jeszcze wtedy w Poznaniu nie było. Istniał też dokument fundacyjny Joannitów z 1187 r. który zaginął.
Koszuty wyszły z dóbr zakonnych najprawdopodobniej w 2. poł. XIV w. i stały się wsią szlachecką. W 1396 r. Szymon z Koszut pomagał swojej szwagierce (siostrze żony) Wołce, w sprawie przeciwko jej bratu - Mirosławowi (Miroszkowi) z Niepruszewa, o jej posag (30 grzywien) i szaty. Rok później również w imieniu tej Wołki toczył spór z Niemierzą z Duraczewa i Niepruszewa, który miał dostać 15 grzywien i opuścić Koszuty na zawsze. Notebene w cytowanej zapisce chodzi o tegoż samego Miroszka, najwidoczniej zwanego również Niemierzą. Miał on sprzedać swoje części w ciągu roku, a jeśli by tego nie uczynił, prawo sprzedaży przyznawano Szymonowi i Wołce. Do pomocy w eksmisji Szymon dostał woźnego sądowego, który miał przypominac Miroszkowi o nakazie oddalenia. Sąd zapowiedział też wyznaczenie granic tychże wsi.
W latach 1404-1405 z Szymonem i jego siostrą Streczką procesował się Staszek Lubicki, m. in. o bydło wartości 20 grzywien i części Chrzypska Małego wraz z młynem i jeziorem. Miał też Szymon młodszego brata Bogusza, wraz z którym w 1413 r. toczyli spór z niejakim "Gardzynką" o część Niepruszewa. Później tenże Bogusz został wicesędzią w Poznaniu, a w 1419 r. zapisał altarii Trzech Króli w kościele świętego Jana (w Ostrowie) 2 grzywny czynszu rocznego od sumy głównej 20 grzywien. W 1424 r. Bogusz toczył spór z Przybigniewem Soczewką (z Biezdrowa) a rok później z Wincentym z Wróblewa o 12 grzywien, którą to sprawę wygrał. Ożenił się w 1424 r. z Anną, wdową po Wincentym z Obrzycka, ta zaś otrzymała 100 grzywien posagu i tyleż wiana od Mikołaja Baworowskiego (opiekuna jej dzieci z Wincentym).
Bogusz w kolejnych latach nadal toczył liczne spory. W zapiskach pojawia się niejaki "Newstamp" ze Świekotek, Bartłomiej Chomęcki oraz liczni panowie ze wsi Wiele i Górka (nieistniejąca wieś k. Kórnika). Bogusz miał z Katarzyną syna Wojciecha, zaś ten (również z żoną Katarzyną) córkę Siechnę i syna Hektora. W 1450 r. Wojciech zapisywał 2 grzywny czynszu rocznego katedrze poznańskiej. Hektor Koszutski w 1462 r. kupił wyderkafem wieś Dąbiec od Andrzeja Górskiego. Ożenił się z Anną, wdową po Janie z Ryczywołu, zaś ta sprzedała swój posag i wiano zapisane na R. - Mikołajowi z Objezierza, scholastykowi łęczyckiemu. W 1481 r. Hektor pozywał Jerzego Piotrowskiego z Piotrowa i Świekotek, lecz ten się w sądzie nie pojawił. Dwa lata później zapisał na połowie Koszut, Kotowie i młynie wodnym, po 200 kop (groszy) i tyleż wiana swej żonie Annie. Miał z nią trzech synów: Wojciecha (późniejszego księdza), Walentego i Jakuba, tak więc dziedzicami Koszut pod koniec XV w. byli ci dwaj ostatni.
W 1500 r. Jakuba pozywali panowie Piotr i Stanisław z Radzewa, o pracownika który im uciekł, a Koszutski go zatrudnił - kmiecia Bartłomieja Pytałę. Dziedzic tłumaczył, ze nie wiedział, skąd doń przyszedł ów Pytała. Inna sprawa miała miejsce rok później, gdy Jan Rozdrażewski "zagarnął siłą" młynarza z Kotowa, czyli dóbr Koszutskich.
Jakub Koszutski na pocz. XVI w. był dziedzicem całych Koszut, a w 1521 r. zapisywał 2 grzywny czynszu rocznego pannie Dorocie Krzesińskiej, córce Jakuba K., od sumy głównej 40 grzywien. Zapewne panna ta została jego żoną i mieli pięciu synów: Jana, Jakuba, Stanisława, Krzysztofa i Ambrożego. Krzysztof ożeniony był z Katarzyną Rydzyńską, która w 1542 r. zapisała mu swoją oprawę 600 złp., zaś on jej darował swoją część dóbr. Mieli dwoje dzieci: Jakuba i Annę. Po śmierci Rydzyńskiej ożenił się z Katarzyną Gajewską.
Po podziale majątku z pozostałymi z braćmi, w 1544 r. Jakub Koszutski zapisywał na swojej części po 300 grzywien posagu i wiana żonie Annie Spławskiej. Kolejny podział majątku pomiędzy braćmi nastapił w 1560 r. W efekcie Koszuty z 10 łanami osiadłymi, folwarkiem i dworem przypadły Ambrożemu. Rok później zapisywał on na poł. wsi po 500 złp. posagu i wiana kolejnej żonie - Małgorzacie, córce Jakuba Modlibowskiego h. Dryja. W 1570 r. dziedzicami byli już tylko Ambroży i Jakub Koszutscy, w towarzystwie wdów: Katarzyny Gajewskiej (po Krzysztofie) i Anny Spławskiej (po Jakubie). Dla porządku musimy nadmienić, że Spławska występuje w zapiskach także jako "Szypłowska". Miała ona z Jakubem syna Stanisława oraz córki: Annę zamężną za Piotra Przylepskiego, Zofię, zam. za Marcina Bobrownickiego oraz Jadwigę, zamężną za Macieja Ordzińskiego. Ambroży miał trzech synów: Stanisława, Wacława i Hektora, zmarł w 1584 r. Z kolei Krzysztof miał z Gajewską sześcioro dzieci: Jakuba, Jana, Pawła, Krzysztofa, Andrzeja oraz Annę.
Jakub (junior) ożenił się z Jadwigą Puczołowską, córką Jana. W 1597 r. wdowa po Wojciechu - Agnieszka Przecławska - sprzedała swoją część w K. synom Ambrożego K. Przez kolejne lata części wsi znajdowały się w rękach wszystkich w. wymienionych, którzy sprzedawali je pomiędzy sobą, zamieniali, dzierżawili itd. Chcąc się w tym połapać, należałoby spisać monografię rodziny Koszutskich, co zajęłoby sporych rozmiarów księgę. Tak więc musimy ograniczyć opis do osób i wydarzeń najbardziej kluczowych, ewentualnie też wymienić nazwiska współdziedziców, tudzież ichmościów zięciów panien Koszutskich, jak np Stanisława Konarskiego (zm. 1612), tegoż synów: Macieja, Piotra i Pawła oraz Adriana Radlickiego który w 1620 r. nabył część K. od synów Jakuba: Baltazara, Pawła i Jakuba.
W 1629 r. Barbara Koszutska w swojej części wsi miała 10 chałup, od których płaciła 5 złp. tzw. "podymnego". Inne części należały wówczas do Stanisława (syna Pawła) i jego brata Jana oraz dzieci Hektora: Heleny, Adama, Zygmunta i Krzysztofa (Chryzostoma?), a w 1635 r. Wojciecha K. - syna Andrzeja, który w tymże roku sprzedał swoją część Adamowi.
Adam Koszutski z żoną Barbarą Radzewską mieli synów: Jana (ur. 1638) oraz Piotra Stanisława (ur. 1640). W 1646 r. odkupił część wsi od brata Chryzostoma. Jego część wsi w 1651 r. miała 13 domów, z których zbierano kontrybucje dla obozu wojsk polskich pod Beresteczkiem. Łącznie z Murzynowem i Stroszkami dało to kwotę 60 złp. Po śmierci Radzewskiej Adam K. ożenił się z Dorotą Żychlińską. Miał z nią synów: Łukasza i Wojciecha. Kolejnym dziedzicem K. został jego pierworodny syn - Jan, który już po szwedzkim "potopie" ożenił się z Katarzyną Starzyńską, córką Macieja i Małgorzaty Potockiej. W 1665 r. oprawił jej 4 tys. złp. posagu. Pod koniec XVII w. współdziedzicami wsi byli także jego przyrodni bracia, Antoni i Wojciech.
Na pocz. XVIII w. dziedzicem Koszut został syn Łukasza i Zofii Zasadzkiej - Antoni Koszutski, ożeniony z Agnieszką Chudzyńską. Miał on ponadto brata Władysława. Jedyny syn Antoniego został zakonnikiem u cystarsów w Lądzie i tam zmarł (przed 1723 r.). Po śmierci Łukasza K. wdowa wyszła za Kazimierza Nieżychowskiego h. Pomian (zm. 1735). W 1721 r. Antoni Koszutski sprzedał wieś Stanisławowi Zbijewskiemu h. Rola i tak zakończył się ponad 300-letni okres panowania Koszutskich w Koszutach.
Zbijewski był synem Jana i Marianny Rogalińskiej h. Łodzia. Ożenił się z Urszulą Zadorską, z którą mieli córkę Zofię. Ta w 1722 r. wyszła w Koszutach za Stanisława Psarskiego, a dwa lata później urodził się tu ich syn Józef Karol. Dziedzic zmarł ok. 1740 r., po czym Zadorska sprzedała Koszuty Teofili Szołdrskiej h. Łodzia, wdowie po Stefanie Szołdrskim, staroście łęczyckim. Następnie właścicielem wsi był Andrzej Strzelecki, który sprzedał Koszuty Kazimierzowi Zabłockiemu h. Łada, ożenionemu z Heleną Zbijewską. Podobnie postąpili spadkobiercy Strzeleckiego, którzy w późniejszych latach toczyli liczne spory z Zabłockimi.
Kazimierz Zabłocki w poł. XVIII w. był burgrabią ziemskim kościańskim, a później starostą trzebiesławskim. W 2. poł. XVIII w. wybudował we wsi nowy dwór. Pracownikami dworskimi byli m. innymi Józef i Teresa Jabłońscy, a także skryba (pisarz) Jakub Kędzierski. Kazimierz Z. miał syna Józefa, który w 1772 r. ożenił się z wdową Augustyną Marianną Zofią Śniegocką h. Zagłoba. Zmarł rok później, dnia 24 lipca 1773 r. i pochowany został u bernardynów w Poznaniu. Jego syn Józef był m. innymi cześnikiem poznańskim, następnie podstolim i podczaszym pozn. Brał udział w konfederacji targowickiej, był także posłem na sejmy i deputowanym na Trybunał Koronny. Mieli ze Śniegocką siedmioro dzieci: Kazimierza (1773-1823), Juliannę, Augustyna Tymoteusza Symforiana, Teodozję Nepomucenę, Awitusa Hilariona, Magdalenę Teodozję Barbarę oraz Piotra.
Kazimierz w 1791 r. ożenił się z Różą Apolonią Dzierzbińską (zm. w 1798). W 1816 r. ożenił się z Izabellą Jaksa-Żerońską h. Gryf (1817-1871), z którą mieli czworo dzieci: Jana Nepomucena Józefa, Emilię Juliannę, Augustynę Anielę oraz Erazma Tadeusza (1821-1884), ożenionego z Heleną Watta-Skrzydlewską h. Samson. Dziedzicem Koszut na pocz. XIX w. był wespół z ojcem Józefem syn Augustyn, zmarły w 1816 r., ożeniony z Franciszką Marianną Sieroszewską h. Nabram (Waldorf). Zdążył z nią spłodzić dwie córki: Konstancję (ur. 1805) i Teofilę (1806-1848), która wyszła 18 maja 1823 r. za Romana Eustachego Swinarskiego h. Poraj, syna Mikołaja i Zofii Miaskowskiej. Jej starsza siostra Konstancja dopiero w 1829 r. wyszła za Napoleona Józefa Otockiego h. Doliwa (1802-1870) - dziedzica Pietrzykowa. Teofila i Eustachy Swinarscy mieli sześcioro dzieci: Ernesta Augusta Mikołaja (1824-1891), Walerię Konstancję Zofię, Alfonsa Antoniego (1827-1831), Tytusa Władysława Mikołaja (ur. 1829), Bolesława Adolfa Jana (1830-1869) oraz Helenę Zofię.
Wdowa po Augustynie Zabłockim, Franciszka Marianna Sieroszewska w 1819 r. wyszła za Antoniego Szwiszulskiego (1774-1839), któremu tym sposobem wniosła Koszuty w wianie. Mieli oni jedyną córkę Anielę Mariannę (1819-1895), która 5 czerwca 1850 r. wyszła za Napoleona Bolesława Wantoch-Rekowskiego (1816-1879), dziedzica Kęszyc w pow. odolanowskim, wdowca po Teofili Wespezjannie Bibiannie Kosseckiej h. Rawicz. Napoleon zmarł w Koszutach dnia 18 maja 1879 r. Córką jego i Marianny była z kolei Maria Wantoch-Rekowska (1851-1911), która 27 kwietnia 1873 r. w Koszutach, mając lat 21, zaślubiła 26-letniego Witolda Bronisława Edmunda Kosińskiego h. Rawicz (1846-1928) z Połażejewa.
W 1885 r. Koszuty leżące w pow. średzkim dzieliły się na dominium o rozległości 3346 mórg bardzo dobrej ziemi oraz olędry. W skład domeny wchodził folwark Brzeziny oraz leśnictwo. Znajdowało się tam łącznie 21 domów z 232 m-cami, w tym 7 ewangelików; 55 analfabetów. Majątek był znany z pokładów torfu, a wokół dworu założony był park w stylu angielskim. Na terenie olędrów było 15 domów ze 121 m-cami wyznania katolickiego; 23 analfabetów oraz mały drewniany kościółek parafialny ze szkółką.
Kosińscy mieli córkę Konstancję, zamężną 1-o voto za Żabińskiego, a nastepnie (dn. 18 lipca 1900 r.) za Kazimierza Romana Niegolewskiego h. Grzymała, dziedzica Polwic i Lubońca. Na pocz. XX w., w 1902 r. przebudowali oni stary dwór po Zabłockim. Dnia 3 marca 1895 r. w Koszutach zmarła Aniela Marianna Rekowska, córka Antoniego i Franciszki Sieroszewskiej, z kolei Maria z Rekowskich Kosińska, jej córka, zmarła 8 grudnia 1911 r. Majątek w tymże roku przeszedł na własność Stanisława Rekowskiego, wnuka Teofili, syna Konstantego Kazimierza i Władysławy Otockiej. Stanisław zmarł 7 listopada 1911 r. w Krerowie. Miał rodzeństwo: Zofię zamężną za Tadeusza Chwaliboga h. Strzemię oraz Bolesława (1870-1935). Oficjalnym dziedzicem Koszut po śmierci Stanisława został mąż Marii - Witold Kosiński.
W 1913 r. dobra rycerskie Koszuty wraz z folwarkiem Brzeziny oraz leśniczówką Brzozowice obejmowały 820 ha, w tym 585 ha ziemi uprawnej, 80 ha łak, 40 ha pastwisk, 100 ha lasu i 15 ha wody wraz z nieużytkami. Czysty dochód gruntowy wynsosił 9047 marek. W gospodarstwie hodowano 63 konie, 200 szt. bydła dorosłego i 100 szt. cielaków, 800 owiec i 100 szt. trzody chlewnej. We wsi był także niewielki folwark należący do kościoła, z czystym doch. gruntowym 795 marek.
W 1926 r. Koszuty z folw. Brzeziny nadal należały do Witolda Kosińskiego, zaś dzierżawcą był Zdzisław Zakrzewski (o którym dalej). Na obszar 805,6 ha składało się 553,6 ha ziemi uprawnej, 94 ha łąk i pastwisk, 132 ha lasów, 24 ha nieużytków i 2 ha wody. Czysty dochód gruntowy łącznie z Brzozowcem wynosił 3016 talarów.
Witold Kosiński zmarł w Koszutach dnia 19 litopada 1928 r., w wieku 82 lat. Nie żyło juz wtedy żadne z jego rodzeństwa, jedynie dzieci i ew. wnuki jego siostry Wandy Emilii (1841-1888), zamężnej za Władysława Teodora Zakrzewskiego h. Wyskota (1837-1893). Z dwanaściorga dzieci Zakrzewskich, większość siostrzenic i siostrzeńców Witolda poumierała w latach 1918-24. Przeżyli go jedynie: Zdzisław Karol Teodor (zm. 1936), Wanda (zm. 1967), Bernard Izajasz (zm. 1939) i Stanisław Grzegorz (zm. 1957) Zakrzewscy. Po śmierci Zdzisława Z. majątek sprzedano albo zaopiekowała się nim Wanda, Bernard bądź Stanisław.
W 1930 r. wieś liczyła 430 mieszkańców. Były tu wiatraki J. Grzeszczaka i F. Grześkowiaka, a także kowal W. Grząślewicz i kołodziej S. Kaczmarek. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Körber. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11825816 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3769_(2066)_Schroda_1911_nnvw8g8_BN_Sygn.ZZK_S-28_490_A.jpg
5960 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3769_Schroda_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór barokowy. Budynek modrzewiowy, o konstrukcji szkieletowej, otynkowany, parterowy, nakryty wysokim dachem łamanym krytym gontem, fasadą skierowany na południowy wschód. We wszystkich narożnikach dwór posiada murowane alkierze. Pośrodku fasady piętrowy ryzalit zwieńczony pseudobarokowym frontonem. W elewacji ogrodowej (płn-zachodniej) centralnie umieszczony, półokrągły ryzalit i takaż wystawka dachowa. We wnętrzu centralnie umieszczony, murowany salon, ponadto pokój kredensowy z jadalnią, pokój gościnny, salon, pokoje pani i pana oraz salon dziecięcy.

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. około 4,8 ha, zachowany w dawnych granicach. Przed 1945 r. park podzielony był na część ozdobną południową (obecnie na dz. ewid. nr ...173/3) oraz ogród użytkowy / sad (na dz. ewid. nr ...173/5 oraz nr ...173/1).

Inne

We wsi: kościół mur., 1926, par. p.w. świętej Katarzyny i Najśw. Serca Jezusowego

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011