Jankowice

Stan obecny

Samorządowa Szkoła Muzyczna w Tarnowie Podgórnym;
Tarnowskie Centrum Senioralne oraz Uniwersytet Trzeciego Wieku.
Pomieszczenia pałacu można także wynająć do imprez komercyjnych.

Historia

Pałac z pocz. XIX w.
Jankowice to wieś leżąca 20 km na zachód od centrum Poznania (kilka km od zachodniej granicy miasta) i 11,5 km na płn.-wschód od Buku. Pierwsza wzmianka o wsi "Jancouicze" pochodzi z 1391 r. Dalej w zapiskach nazwa występuje jako: Jankovic, Jankovicz, Jankouice (1400), Yankouicze, etc... W tamtych czasach ze wsi pisali się Marcin i Mikołaj, a niedługo później kmieć imieniem Kusz. Oprócz rodowitych mieszkańców wsi, swoje działy (dziedziny) mieli liczni sąsiedzi, m. innymi Wierzbięta Gołaniecki z Gołańczy. W 1. poł. XV w. znany był Paweł z J., który jako pierwszy nazwał się Jankowskim. W 1449 r. zapisywał na dobrach 170 grzywien posagu i tyleż wiana, żonie Katarzynie. Mieli oni trzech synów: Jana, Grzegorza i Benedykta (Bieniaka), którym w 1462 r. wuj - Bieniasz Zajączkowski - dał wsie Zajączkowo, Koźle i Orle, pod warunkiem że będą oni wypłacać 500 grzywien swoim kuzynkom, a córkom Bieniasza - Małgorzacie, Annie, Katarzynie, Elżbiecie oraz Dorocie. W 1469 r. niejaki Sędziwoj Wierzejski, zwany "Sędziwojkiem", zabił Pawła Jankowskiego, o co pozywali go później synowie Pawła. W latach 1475-80, wykupili oni także wsie: Psarskie, Karmlino i Grzybno, m. innymi od księdza Mikołaja Zajączkowskiego, plebana w Ziminie; od Wojciecha Przetockiego oraz od Mścicha - syna Zygmunta z Zajączkowa.
W 1493 r. Grzegorz Jankowski zapisywał na J., Psarskiem i Dąbrowach po 500 złp. posagu i wiana żonie Jadwidze Wilkowskiej. Niebawem we wsi pojawił się jego zięć - Andrzej Jaktorowski, który ożenił się z Anną Jankowską. Był on dworzaninem królewskim, później tenutariuszem śremskim i kcyńskim (w latach 1515-38) i kasztelanem brzezińskim (w 1535 r.). Wieś za ich rządów miała (w 1510 r.) 12 łanów, w tym 9 łanów osiadłych, 3 ł. puste, 2 karczmy w tym jedną z szynkiem oraz 4 zagrodników. W Jankowicach Jaktorowski wybudował kaplicę, dla której w 1531 r. zapewnił 2 grzywny czynszu dla rektora (czyli kapelana). Czynsz pochodził z 12 grzywien czynszu rocznego za 200 grz. sumy głównej, wykupionej ze wsi Psarskie w 1529 r. W 1534 r. dziedzic podzielił majątek pomiędzy synów: Łukasza i Andrzeja, przy czym Jankowice dostał młodszy Andrzej.
W 1563 r. wieś płaciła pobór od 7 łanów i karczmy. Później pod zarządem Marcina Nagórskiego (w 1580 r.) od 7 łanów, 5 zagrodników, 2 komorników, 1 cieśli (stolarza), karczmy z ziemią - 6 groszy, 51 owiec, pasterza, kowala i młyna dorocznego o 1 kole walnym. Andrzej J. miał syna Jana, zaś ten córki: Urszulę i Małgorzatę. Córki powychodziły za mąż, a w drodze wiana wieś przeszła na dziedziców z Potulic. Stefan Chodzieski ożenił się z Urszulą Jankowską, lecz jego synowie Jan i Stanisław zwali się Potulickimi. Pieczętowali się oni herbem Grzymała. W 1589 r. pozywała ich kapituła kat. poznańska, o pieniądze zapisane przez matkę - czynsz na Jankowicach, Ceradzu, Lusówku i in. W rękach Potulickich wieś znajdowała się przez kolejne 50 lat, a w 1638 r. Urszula Potulicka, wdowa po Janie Opalińskim, sprzedała Jankowice Pawłowi Gembickiemu, podczaszemu poznańskiemu. Zacny podczaszy od razu zapisał na dobrach posag i wiano w wys. 10 tys., dla żony Barbary Rozdrażewskiej. Jednak w międzyczasie dostał kasztelanię santocką i w 1645 r. sprzedał majątek Zygmuntowi ze Skrzypny Twardowskiemu, sędziemu i podstarościemu gnieźnieńskiemu. W skład dóbr wchodziły wówczas: "Jankowice, Kościelny Czeradz, Rumianko i osada Lusowko". Kwota transakcji opiewała na 86 tys. złp. Synem Zygmunta, a zarazem kolejnym dziedzicem J. był Wacław Twardowski, ożeniony z Marianną Gorajską h. Breza. W Jankowicach rodziły się ich dzieci: Katarzyna, Maciej Zygmunt i Wacław Bartłomiej. Dziedzicem J. został na przełomie XVII i XVIII w. Wacław Twardowski. W J. rodziły się dzieci jego i Teresy Święcickiej: Katarzyna Brygitta Marianna, Józef Wojciech (zmarły dzieckiem), Helena Barbara, Teofila Marianna, Zofia, Barbara i Ignacy Michał (ur. w 1724 r.). Dziedzic, który był zarazem kolatorem kościoła, zmarł na paraliż dnia 7 czerwca 1728 r. Wdowa, Teresa, wkrótce wyszła za Telesfora Wyssogotę-Zakrzewskiego.
Po śmierci Twardowskiego, dziedzicem J. został mąż jego najstarszej córki Katarzyny - Józef Wyssogota Zakrzewski h. Wyskota, podczaszy wschowski. Po osiągnięciu pełnoletniości dobra w J. przypadły synowi Wacława - Ignacemu Twardowskiemu. W 1747 r. zapisał on 70 tys. złp. posagu żonie - Rozalii Rogalińskiej h. Łodzia, córce Antoniego i Heleny R. Ignacy z czasem został wojewodą kaliskim, a później lubelskim. Z racji aktywnego uczestniczenia w życiu towarzyskim i częstego pokazywania się przed królem, z czasem "dorobił się" łask królewskich; odznaczony został orderem Orła Białego, a także orderem Świętego Andrzeja. Zmarł 11 lutego 1782 r. w Jankowicach, pochowany zaś został w Warszawie.
Posesorem u Twardowskiego był Szymon Komorowski, który pod koniec 1782 r. ożenił się z wdową - Esterą z Grudzielskich Kaczorowską. Ta przywiozła z sobą córki - pannę Barbarę - która w 1786 r. zaślubiła Sebastiana Binkowskiego, dziedzica dóbr Mchy oraz Justynę, która w 1798 wyszła za Konstantego Urbanowskiego z Głuponi. Ten ślub był ostatnią uroczystością, jaką "oglądał" stary dwór w Jankowicach. Niebawem Szymon Komorowski sprzedał Jankowice i opuścił wieś na dobre.
Niestety nie znaleźliśmy wzmianki poświęconej transakcji zakupu wsi przez kolejnego właściciela - Larsa Engeströma (1751-1826), bądź też Chłapowskich h. Dryja. W opisach które znajdujemy na różnych stronach internetowych podaje się, jakoby Engeström dostał wieś w wianie, po ślubie z Rozalią Chłapowską w 1790 r. Nie może to być prawdą ze wzgl. na zapiski, z których jednoznacznie wynika, że jeszcze w 1798 r. właścicielem Jankowic był Szymon Komorowski. Niewątpliwie na pocz. XIX w. właścicielem J. był już ów Szwed, który w 1803 r. postanowił wybudować we wsi nowy pałac. Budynek powstał według projektu Dawida Gillyego, dla Engeströma i jego żony Rozalii Chłapowskiej (1764-1851). Engeström był szwedzkim dyplomatą, bawiącym na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego, wysłanym z misją zbadania, czy na tronie Polski nie dałoby się umieścić Karola XIV, ew. jego siostry ożenić z Poniatowskim. Z misji nic nie wyszło, za to poseł ożenił się z piękną Rozalią.
Engeström dużo podróżował, głównie w sprawach zawodowych, dopiero gdy Karol XIV został królem Szwecji, Lars osiadł w Janowicach. Zmarł zaledwie 2 lata później. Jedynym synem jego i Rozalii był Gustaw Stanisław (ur. w 1791 r.), który zerwał więzi z rodziną i został rosyjskim generałem. Ponadto w 1813 r. urodziła im się córeczka, która żyła jedynie 6 dni - Eufemia. Pochowano ją u Bernardynów w Poznaniu.
Gustaw Engeström ożenił się z Leokadią Gajewską h. Ostoja (1800-1863), z którą mieli syna o imionach Wawrzyniec Benzenstjerna (1829-1910). Ten w 1852 r. (ale już nie w Jankowicach, lecz miejscowości Ruże w kuj.-pomorskiem) zaślubił Jadwigę Bożewską h. Lubicz, piszącą się z Ugoszcza. Czuł się Polakiem, a zarazem był wielkim polskim patriotą, powstańcem, działaczem społecznym, poetą i sekretarzem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Z Jadwigą mieli troje dzieci: Marię, Stanisława i Edmunda.
W czasach Engeströmów ekonomem majątku był Stanisław Chludziński. Posesorką aż do lat 40. XIX w. była Aleksandryna Turno. Gościem u siostry Rozalii bywał ksiądz Felicjan Chłapowski, doktor obojga praw, kanonik poznański, a także proboszcz w Poniecu. W 1845 r. Rozalia Chłapowska nadal mieszkała w Jankowicach, niemniej oficjalnym właścicielem był już wtedy Fryderyk August Breza, syn Stanisława i Radolińskiej, urodzony w Dreźnie, dnia 11 kwietnia 1808 r. Był on kapitanem pułku grenadierów WP i kawalerem złotego krzyża wojskowego, a w posiadanie Jankowic wszedł dnia 6 lutego 1844 r., żeniąc się z Rozalią Szarlotą Marią Dorotą baronową Stierneld (ur. w Londynie 1 maja 1823 r., zm. w Dreźnie 23 lipca 1877 r.), córką Gustawa (szwedzkiego ministra spraw zagranicznych) i kanclerzówny Doroty Engeström.
W dniu 6 lutego 1845 r., w Poznaniu u Świętego Marcina odbył się chrzest ich pierwszego syna - Henryka Gustawa Algernona (ur. 31 grudnia 1844). Ojcem chrzestnym dziecka był Stanisław Breza, zaś matką chrzestną - Rozalia z Chłapowskich Engeström. Dwa lata później urodził się ich drugi syn - Edward August Jan (ur. 28 września 1847). Trzeciemu synowi dano imiona po ojcu - Fryderyk August. W dniu 31 maja 1889 r. synowie ci otrzymali od króla Prus dziedziczny tytuł hrabiowski.
Kolejną uroczystością w poznańskim kościele, był niedługo później ślub Włodzimierza Brezy z Wandą Marią Wierzbińską. Ci jednak nie zamieszkali w Jankowicach, lecz wyprowadzili się do majątku w Świątkowie na Pałukach. Włodzimierz był m. innymi prezesem koła polskiego na sejmie pruskim. Zmarł w Świątkowie 18 grudnia 1876 r.
W 1885 r. na Jankowice składała się wieś oraz dominium o pow. 3384 mórg, w skład którego wchodził folwark Edmundowo. We wsi znajdowało się 17 domów z 266 m-cami, w tym 205 katolików i 61 ewangelików; 39 analfabetów. Majątek posiadał własną gorzelnię oraz cegielnię, produkującą 500 tys. sztuk cegieł rocznie. W bliżej nieznanym nam okresie, w posiadanie Jankowic wszedł Stefan Klemens hr. Kwilecki, ożeniony z Jadwigą Krystyną hr. Zamoyską. W Jankowicach rodziły się ich dzieci: Zdzisław Antoni Jan Marian (ur. w 1899 r.), Barbara Maria Jadwiga (1891 r.), Maria Teresa Gabriela (ur. w 1892 r.), Henryk Marian Rafał, (ur. w 1903 r.) oraz Janina Maria Józefa Antonina (ur. w 1906 r.).
W 1912 r. Kwileccy dokonali przebudowy pałacu, wykorzystując do tego celu architekta Rogera Sławskiego. Wówczas dobudowane zostały skrzydła oraz portyk. Dziedzic zmarł zaledwie rok później, dnia 23 stycznia 1913 r. W okresie I wojny światowej hrabina samotnie zajmowała się majątkiem, a dnia 25 września 1919 r., wyszła w Ceradzu Kościelnym za Konstantego Edwarda Swiatopełka Dziewulskiego, administratora dóbr Oporowo w pow. szamotulskim. W czasach ich "rządów" w pałacu gościł m. innymi późniejszy prezydent Francji - Charles de Gaulle. W 1926 roku majątek miał 868,5 ha obszaru, w tym 638,31 ha ziemi uprawnej, 114,9 ha łąk i pastwisk, 89,76 ha lasów, 10,21 ha nieużytków oraz 15,32 ha wody. Do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 4110 talarów tzw. "czystego dochodu". Dzierżawcą dóbr był wówczas Stanisław Turno z Objezierza. W 1930 r. Jankowice stanowiły obszar dworski w pow. poznańskim i liczyły 333 m-ców. Właścicielką 866 hektarowych dóbr była J. Dziewulska, natomiast gorzelnią nadal zarządzał Turno. We wsi ponadto znajdowało się kółko rolnicze o nazwie "Konsum" sp. z o.o.; był także rzeźnik B. Szwedek. Dziewulscy mieli pięcioro dzieci: Elżbietę, Barbarę, Teresę, Janinę oraz Henryka. We wrześniu 1939 r. wszyscy oni zostali aresztowani przez Niemców i straceni w lasach pomiędzy Palędziem a Zakrzewem. Wieś w okresie 1939-45 nosiła nazwę Johannesbach, a pobliskie Edmundowo - Edmundshof.
Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Początkowo powstała tu Spółdzielnia Produkcyjna, a w 1946 r. w pałacu umieszczono Ośrodek Doskonalenia Kadr Mechanizacji Rolnictwa, następnie Ośrodek Szkoleniowy Urzędu Wojewódzkiego. W 1978 r. powstał tu Ośrodek Pracy Twórczej Zrzeszenia Studentów Polskich w Poznaniu. Na początku lat 90. XX w., pałac został przejęty przez władze samorządowe, czyli Gminę Tarnowo Podgórne. W ostatnich latach został odnowiony, kosztem 20 mln złotych. Obiekt oficjalnie oddano do użytku 13 maja 2018 r.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5591 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3565_Gr_Gay_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac klasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dł. osi zbliżonej do SW-NE, fasadą skierowany na SE. Korpus piętrowy z dodatkową kondygnacją mezzanina, początkowo (w 1803 r.) był romantyczną willą, nakrytą dachem płaskim, z ryzalitami zdobionymi sztukaterią w obu dłuższych elewacjach. Po rozbudowie w 1910 r. dodano dwa piętrowe skrzydła po bokach oraz szeroki portyk kolumnowy od frontu - łączący skrzydła, a zarazem dźwigający balkon.

Park

Park z pocz. XIX w. o pow. 18,37 ha. Pomiaru dokonaliśmy wg granicy dz. ewid. nr ...231. Od str. płd.-zachodniej park graniczy z mieszanym lasem.
Postanowiliśmy zachować tu opis zamieszczony wcześniej, na podst. artykułu T. Czajka „Sąsiadka czytaj”, sierpień 2004. Niestety autor się nie podpisał: "W południowo-zachodniej części parku, biegnie aleja kasztanowa; od niej odchodzi część parku o charakterze leśnym. Na południe od niego, w zwartym zadrzewieniu przeważają świerki pospolite. Warte uwagi jest miejsce między stawem a drogą do Edmundowa, gdzie na wzniesieniu rośnie kilkanaście świerków, spod których roztaczają się rozległe widoki na otaczające trawniki i zadrzewienia. W tej części, przy brzegu stawu uwagę przyciąga stara, rozłożysta wierzba krucha o obwodzie pnia 440 cm. Zachwyca ona swym widokiem, a jednocześnie jest perłą parku. W pobliżu niej znajduje się grupa jaworów. Przy północnym krańcu stawu w centralnej części rośnie okazały dąb szypułkowy o obwodzie 320 cm oraz pomnikowy platan klonolistny, o obwodzie 445 cm. W parku na stawie są 4 wyspy."

Inne

Oficyna z poł. XIX w., nr rej.: 161/A z 17.07.1968
Grobowiec rodu Engeström, w Ceradzu Kościelnym. Spoczywa tu Lars Engeström, jego wnuk Wawrzyniec oraz Rozalia z Chłapowskich Engeström.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011