Iwno

Stan obecny

Pałac Iwno. Hotel, restauracja
Iwno Sp. z o.o. Stadnina Koni
Park Mielżyńskich 1/1, 62-025 Iwno

Historia

Pałac z poł. XIX / pocz. XX w.
Iwno to wieś leżąca 3,5 km na wschód od Kostrzyna. Po raz pierwszy wzmiankowana w 1319 r. jako "Gywna"; była to wówczas wieś szlachecka. Później jej nazwę zapisywano na różne sposoby, np jako Giwno, Gifno, Yvno, Gywno, etc..., a także Kotów (w XIX w.). Ostatecznie współczesna nazwa "Iwno" przyjęła się na dobre pod koniec XV w. Pierwszym znanym właścicielem Iwna był Jarosław, kasztelan, a następnie wojewoda poznański, pieczętujący się herbem Grzymała. W 1334 r. zacny kasztelan brał udział w rokowaniach z Krzyżakami w Krakowie, gdzie na dokumencie pokojowym przystawił swą pieczęć. Rok później prowadził wraz z innymi panami rokowania we Frankfurcie nad Odrą oraz w Königsbergu, w spr. małżeństwa córki królowej Elżbiety z Ludwikiem Wittelsbachem. Dnia 8 lipca 1343 r. w Kaliszu również przystawiał swą pieczęć, na dokumencie zawarcia pokoju z Krzyżakami. Był to znamienny pokój, w wyniku którego Krzyżacy otrzymali od Kazimierza III Wielkiego ziemię chełmińską, michałowską i Pomorze Gdańskie.
Synem lub bratem wojewody był Dzierżek (Dziersław?), pełniący m.in. funkcję kasztelana gnieźnieńskiego. Raczej synem, gdyż jego potomkowi dano imię po dziadzie - Jarosław. Dzierżek był współuczestnikiem konfederacji szlachty wielkopolskiej. Z kolei jego syn Jarosław (II) był (podobnie jak dziadek) bardzo znaną postacią, chorążym poznańskim, podkomorzym kaliskim, etc... W 1375 r. otrzymał od papieża Grzegorza XI kanonikat gnieźnieński. Był posłem króla Władysława Jagiełły, który w 1409 r. polecał go królowi Francji. Rok później posłował do Anglii, był także uczestnikiem rokowań z królem Danii - Erykiem w 1423 r. W tym samym roku zmarł.
W czasach Jarosława (II) ze wsi pisał się także Domarat, starosta generalny Wielkopolski. Miał on żonę Hankę i syna Jana. W latach 1390-99 toczył liczne spory z żydami z Pyzdr, głównie o pieniądze, a w 1397 r. o cło targowe z Sędziwojem Świdwą, który to proces przegrał. Domarat wsławił się posłowaniem do papieża w Avinionie, był również znanym uczestnikiem wojny Grzymalitów z Nałęczami oraz w 1390 r. świadkiem hołdu księcia wołogojskiego, słupskiego i rugijskiego - Warcisława VI, który poddał Pomorze królowi Władysławowi Jagiełło.
Zapewne bratem Domarata był Mroczek, który jako pierwszy nazywał siebie Iwieńskim. Występuje on w zapiskach z okresu 1391-1405. Siostrą Jarosława była Małgorzata (Machna), również znana z licznych sporów sądowych. W okresie do 1438 r. we wsi żył Teodoryk Iwieński, syn Mroczka. Po 1416 r. mieszkał on w Międzychodzie, zaś sprawami majątku zajmował się Jarosław oraz wspomniany wcześniej Jan (zm. w 1442 r.) z żoną Anną. Ciż Iwińscy (Iwieńscy) pieczętowali się herbem Łodzia.
Około poł. XV w. dziedzice Iwna zaczęli nazywać siebie również Tomickimi, zapewne z racji posiadania Tomic, które były wówczas ich główną posiadłością. Nazwisko to przyjął np. Mikołaj, początkowo Iwieński, chorąży poznański. Miał on synów: Jerzego, Jana, Macieja i Jakuba. Iwno wraz z Wiktorowem, Chorzelicami i domem przy ul. Koziej w Poznaniu przeszło na Jerzego Tomickiego. Maciej i Jakub pod k. XV w. posiadali Brudzyn (Brudzino, etc...). Jerzy z żoną Anną Niechanowską mieli syna Jana. Dziedzic zmarł przed 1504 r., a z zapiski dotyczącej podziału majątku, dowiadujemy się ciekawych rzeczy o ówczesnym Iwnie. Wdowa Anna otrzymała: "dwóch kmieci siedzących na całych łanach, 8 kmieci siedzących na półłanach, 2 karczmarzy mających po pół łanu i karczmę, 1 karczmarza, który ma ogród i karczmę; wszystkie ogrody i zagrody, połowę dworu (w tym izbę i komnatę), miecznik (pomieszczenie na nabiał), 3 sadzawki (2 koło dworu i 1 w sadzie), oborę z domami i 3 ogrodami, połowę młyna wodnego; połowę wiatraka, wszelkich wód i lasu". Za czasów dziedziczki Anny (w 1510 r.) pobór płacono od: "15 łanów (w tym 11 osiadłych i półtora kmiecego, 2 które uprawia dziedzic i 2 które uprawiają kmiecie za czynsz, pół łanu pustego), 4 zagrodników, młyna wodnego, opuszczonego wiatraka oraz 8 karczm, z których w dwóch warzono piwo.
W XV w. Iwno dzieliło się na "niemieckie" Gywno i "polskie" Iwno. Nazwy, jak wspominamy na pocz. opisu, były przeróżne i obecnie nie ma to większego znaczenia. Kościół w Iwnie wystawiono najpóźniej na pocz. XVI w. Wcześniej dziesięciny składano plebanowi ze Spławia. O dziesięciny te (wiardunki) toczyły się liczne spory, które rozstrzygali arbitrzy kościelni z Gniezna i biskupi poznańscy. W 1510 r. patronem kościoła p.w. Świętego Michała byli miejscowi dziedzice, a do parafii należały: Gywno, Glinka Popowa, Glinka Szlachecka, Wiktorowo, Ruśce i Ruśce Małe i Chorzelice (ob. Chorzałki). Właściciele wsi mieli w kościele grób familijny, który "utrzymywali w dobrym stanie".
Po śmierci matki dziedzicem Iwna został Jan, który z żoną Beatą miał synów Krzysztofa i Jana. W 1549 r. zapisał tejże Beacie całe dobra po Annie, czyli "Iwno, Wiktorowo, Chorzałki, Ruscza", zaś jeśliby ta wyszła ponownie za mąż, dobra mieli dostać w posesję synowie, a matce dać 1000 złp. w gotówce. Tak więc w 2. poł. XVI w. wieś trzymali Krzysztof i Jan Iwieńscy. W 1563 r. płacili oni pobór od 12 łanów, młyna o dwóch kołach, karczmy dorocznej i kowala. Z kolei w 1580 r. Jan I. płacił od 9 łanów, 4 zagrodników, ślusarza i dwóch młynów o 2 kołach. W 1609 r. Krzysztof z Tomic Iwieński zastawił dobra za 20 tys. złp. Mateuszowi Borzewskiemu. Iwno, Wiktorowo, Ruszce itd... odziedziczył po nim syn Piotr, który w 1632 r. zawarł umowę wyderkową z Jadwigą Potarzycką. Później pieniędzy nie oddał i tym sposobem dobra przeszły w ręce Potarzyckich / Cielęckich (Potarzycka była 1-o v. Cielęcka). Za czasów heretyków Cielęckich podupadł miejscowy kościół, w którym nie odprawiano nabożeństw i odbudowany został dopiero w XVIII w.
Na skutek przeróżnych transakcji prawa do Iwna nabyła Katarzyna Chrzypska, żona "warjata, pomieszanego na umyśle" Jana Słoneckiego. W 1642 r. tejże Katarzynie wieś oficjalnie sprzedał Piotr Iwiński, za kwotę 35 tys. złp. Jej córką była Elżbieta, która później wyszła za Władysława Macieja Żeromskiego. Miała z nim synów: Sebastiana i Wojciecha. W 1690 r. ciż synowie sprzedali Iwno swojemu bratankowi Franciszkowi (synowi Stanisława), za kwotę 55 tys. złp. Pięć lat później wszyscy spadkobiercy Władysława Żeromskiego, w tym w.w. Franciszek, sprzedali Iwno - Janowi ze Zbąszynia Ciświckiemu, staroście stawiszyńskiemu. Ten ożenił się z Anną Wężyk (z Wężykowej Woli) i miał z nią synów: Władysława i Stanisława. Po śmierci Jana, ok. 1706 r. Anna wyszła za Aleksandra z Łubna Łubińskiego, podwojewodziego sieradzkiego. Począwszy od 1707 r. ci wydzierżawiali wieś, m.in. Janowi Kokolskiemu.
Do połowy XVIII w. dziedzicem wsi był Antoni Ciświcki, który w 1754 r. sprzedał majątek Janowi Jaskólskiemu, synowi starosty Wojciecha Jaskólskiego i Ludwiki Ciświckiej. Tenże Jan już rok później sprzedał Iwno, Wiktorowo, etc..., Antoniemu Krzyckiemu h. Kotwicz, synowi Jana - kasztelana nakielskiego. Prawdopodobnie Krzycki nie zdążył zapłacić, bo zmarł, a w 1776 r. Ciświcki ponowił transakcję, spisując kontrakt z wdową po Krzyckim - Magdaleną Franciszką Anną Skoroszewską. Sześć lat później taż dała Iwno, Wiktorowo, etc.., swemu synowi Józefowi. W 1789 r. Józef odsprzedał dobra bratu - Onufremu, za kwotę 141,7 tys. złp. Onufry Krzycki pod koniec XVIII w. wybudował na miejscu drewnianej świątyni nowy kościół, murowany z palonej cegły. Nie miał potomstwa ani z pierwszą żoną, ani drugą - Józefą Szołdrską. Zmarł w 1802 r., a Józefa rok później wyszła za Józefa Idzi Lipskiego i przeprowadziła się do męża, do Czerniejewa. W tej sytuacji dobra sprzedano, a nabywcą został Józef Poniński, ożeniony z Julianną Zabłocką. W 1804 r. w Iwnie urodził się ich syn - Antoni Marceli Józef. Dziedzic był prefektem departamentu w Poznaniu, zmarł 18 marca 1829 r. w Prusinowicach i pochowany został w Iwnie. 54-letnia Julianna Ponińska umarła rok później, dnia 24 marca 1830 r. Pozostawili czwórkę dzieci: Antoniego (pełnoletniego) oraz Henryka, Izabellę i Józefa.
Do czasu ślubu Izabeli Ponińskiej z Apolinarym Kurnatowskim (w 1834 r.) dobrami zarządzali posesorzy - Antoni Trąmpczyński z żoną Weroniką Witkowską. Powołano też komisarza dóbr, którym został Jan Nepomucen Garczyński. W 1843 r. Garczyński ożenił się w Iwnie z Emilią Bogusławską. W Iwnie rodzili się ich synowie: Michał Stanisław (1845), Stefan Bolesław (1846), Jan Nepomucen (1848), Kazimierz Walenty (1853), Anastazy Wawrzyniec (1854) i Tadeusz Andrzej (1856). W międzyczasie zmienili się dziedzice dóbr, którymi została rodzina Mielżyńskich herbu Nowina.
W 1869 r. w Iwnie urodziło się pierwsze dziecko hrabiego Józefa Mielżyńskiego i Emilii Bnińskiej h. Łodzia - Maria Franciszka Konstancja (u Minakowskiego - Maria Seweryna). W kolejnych latach urodziły się jeszcze córki: Gabriela Izabella Seweryna (1871), Konstancja Juliana Maria (1873) i Seweryna Emilia Maria Julia Joanna (1875-1963). Józef Mielżyński był dobrym gospodarzem. Wybudował w Iwnie nowoczesne zabudowania gospodarcze, m.in. owczarnię, słynną w całej okolicy. Był także właścicielem Starej Dąbrowy, Gościejewa, Kotowa i Woźnik, w którym to majątku został pochowany, dnia 16 sierpnia 1900 r. (zmarł 12-go, mając lat 76).
W 1885 r. dominium Iwno leżące w pow. średzkim miało 9700 mórg rozległości (z wsiami Chorzałki, Rujsce i Wiktorowo). W skład domeny wchodziło także leśnictwo Podgar. Na terenie domenalnym znajdowało się 31 domów z 441 m-cami, w tym 417 katolików i 24 ewangelików; 183 analfabetów. Kościół parafialny należał do dekanatu kostrzyńskiego. Józef Mielżyński wprawdzie nie miał syna, ale kolejnym dziedzicem został również ...Mielżyński. W 1901 r. w Pawłowicach, córka Józefa - Seweryna - zaślubiła Ignacego hr. Mielżyńskiego (1871-1938), syna Karola Ignacego (1838-1904) i Emilii hr. Bnińskiej (1846-1925). Rok po ślubie Ignacy Mielżyński dokonał gruntownej przebudowy pałacu. Ciż Mielżyńscy mieli jedynego syna Józia, który zmarł dzieckiem, dnia 21 stycznia 1905 r. Dziedzic z pasją poświęcił się rolnictwu, w 1907 r. do posiadanych włości dokupił wieś rycerską Krześlice. W Iwnie powołano dyrektora majątku, którym został Stanisław Watta-Skrzydlewski, ożeniony z Walerią Zielonacką h. Leszczyc. Ponadto w 1910 r. Ignacy odkupił od brata Macieja ogromną majętność (14 tys. mórg) Chobienice w pow. babimojskim. W 1922 r. posiadał łącznie prawie 22 tys. hektarów gruntów. Ok. 1929 roku adoptował Józefa Lucjana Wichlińskiego h. Zabawa, dodając mu do nazwiska człon "Mielżyński". Co ciekawe, ów Józef miał już żonę - zaślubioną w 1923 r. Józefę Felicję Mielżyńską i dzieci: Andrzeja Mariana Huberta (ur. 1925), Stanisława Ignacego (1927-1987) oraz Teresę Marię (ur. 1930). Józef Lucjan Wichliński-Mielżyński zmarł 31 maja 1943 r. w Gresswaldzie, a pochowany został w Berlinie.
W 1926 r. w skład majętności w Iwnie wchodziły:
- Iwno z 1929 ha obszaru, w tym 937 ha ziemi uprawnej, 192 ha łąk i pastwisk, 739 ha lasów, 20 ha nieużytków i 41 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 6318 talarów. Gospodarstwo specjalizowało się m. innymi w hodowli koni szlachetnej półkrwi.
- Buszkowiec ze 179 ha obszaru, w tym 167 ha ziemi uprawnej; 699 talarów cz. dochodu gruntowego
- Libartowo ze 141 ha obszaru, w tym 135 ha ziemi uprawnej; 526 talarów cz. dochodu gruntowego
- Sanniki z 500 ha obszaru, w tym 226 ha ziemi uprawnej i 204 ha lasu; 1304 tal. dochodu;
- Sokolniki Drzązgowskie (na terenie obszaru dworskiego Siedlec) - 240 ha obszaru, w tym 206 ha ziemi uprawnej. Z tego gospodarstwa do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 905 talarów.
Zadaliśmy sobie trud podliczenia łącznego obszaru i dochodu z dóbr iwieńskich. W 1926 r. było to ogółem 2989 ha, z wykazywanym dochodem 9752 talary, czyli prawie 30 tys. marek. W 1930 r. wieś liczyła 772 m-ców. Oprócz gorzelni, olejarni, tartaku, suszarni, młyna i cegielni należących do majątku, we wsi znajdowała się fabryka maszyn rolniczych należąca do Mielżyńskiego oraz sklep kolonialny F. Błażejewskiego. Majątek posiadał także własną kolejkę polną oraz elektrownię.
Pałac w Iwnie tętnił życiem; bywało tu wiele znanych postaci życia publicznego, artyści, poeci, itd. Mielżyńskich w Iwnie odwiedziła w 1938 r. późniejsza królowa Holandii - Juliana (panowała w Holandii w latach 1948-1980). W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Weidensee. Po 2. wojnie światowej dawne dobra Mielżyńskich zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Utworzono tu PGR, zlikwidowany ustawowo na pocz. lat 90. XX w. Już w czasach PGR-u specjalnością gospodarstwa była stadnina i hodowla koni. Po przekształceniach politycznych zakład przemianowano na "Stadninę Koni Skarbu Państwa Iwno", a w 1995 r. przekształcono w spółkę z o.o.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty, Metrykalia) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811840 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3569_(1931)_Pudewitz_1890_APP_Sygn._M.top.25-1532.jpg
5597 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3569_Pudewitz_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neorenesansowy. Budynek wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, w dł. osi W-E, fasadą skierowany na południe, parterowo - piętrowy, podpiwniczony. Zróżnicowana bryła pałacu składa się z trójkondygnacyjnego, 5-osiowego korpusu głównego zwieńczonego trójkątnym frontonem, po którego bokach umieszczono poprzeczne 3-osiowe skrzydła, zryzalitowane w obu dłuższych elewacjach; od str. zach. - piętrowe, a od str. wsch. - parterowe, oba zwieńczone trójkątnie, podobnie jak centralna część pałacu. Od tych skrzydeł odchodzą na boki parterowe łączniki, mające po 3 osie okienne, prowadzące do okrągłych pawilonów / baszt zamykających bryłę od str. wschodniej i zachodniej.
Symetrię bryły zakłócają skrzydła o różnej wysokości, ale także różny wygląd baszt, z których prawa ma przeszklone okna, zaś lewa częściowo zamurowane. Ponadto do prawej z nich przylega dodatkowa przybudówka poszerzająca pałac w kier. wschodnim. Wejście główne poprzedzone jest tarasem i szerokimi schodami. Podobne schody znajdują się w elewacji ogrodowej.
Elewacje zdobione licznymi gzymsami, arkadowo zamkniętymi oknami oraz arkadami baszt wspartymi na półkolumnach. Podobne półkolumny rozdzielają okna korpusu, tworząc wrażenie portyku wielkiego porządku. W łącznikach, okna rozdzielone są pilastrami i dodatkowymi płycinami.

Park

Park krajobrazowy z kilkoma stawami z poł. XIX w. o pow. 14 ha. Powierzchnię tę zmierzyliśmy wg granic parku sprzed 2. wojny światowej, pomijając teren dawnego podwórza gospodarczego w płd. części założenia. Współczesny park w znacznej mierze pokrywa się z działką ewidencyjną nr ...52/31, z której wyłączono budynki. Działka ta nie objęła całej północnej części parku, tylko jej wąski pas, a także pominięto duży staw łączący się z jeziorem. Dz. obejmuje za to teren dawnego podwórza w płd. części, obecnie częściowo zadrzewionego, czyli w efekcie ma również ok. 14 ha powierzchni.

Inne

Oficyna pałacowa z ok. 1850 r.
Zespół folwarczny, nr rej.: 2322/A z 24.11.1994
Gorzelnia.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011