Gułtowy

Stan obecny

Własność prywatna

Historia

Pałac z k. XVIII w.
Gułtowy to wieś leżąca 8,5 km na płd. wschód od Kostrzyna i 17 km na zachód od Wrześni. W zapiskach pojawia się jako Gołutowo już pod koniec XIV w. Była to wówczas wieś szlachecka. W 1399 r. Bodzęta z Komornik toczył proces z Przecławem z G., o zabrane przemocą zboże o wartości 12 grzywien. Ów Bodzeta miał brata Jarosława i siostrę Zofię. W 1417 r. w zapiskach pojawia się Jaracz z G., który toczył spór z "uczciwą" Alicją ze wsi Jasienie. Właściciele wsi z czasem zaczęli nazywać siebie Gołutowskimi. Pod koniec XV w. we wsi pojawił się współposiadacz - Władysław - kanonik poznański. W 1488 r. toczył on spór ze Stanisławem Pierzchleńskim o to, że przemocą zabrał ze wsi jej sołtysa Jakuba. W "Słowniku Hist.-Geogr..." cytowane są oryginalne zapiski dotyczące tej sprawy: "super... sculteti de G. ad villam Goluchowo violenta recepcione" i czy sołtysa należy zwrócić "an restitui debet idem scultetus". W razie braku wyroku miał się odbyć proces kościelny.
W tamtym czasie dziedzicem we wsi był Bogusław Gołutowski, a następnie jego córki: Barbara, Małgorzata i Anna. W 1492 r. siostry sprzedały dwór w G. swemu kuzynowi - Marcinowi Gołutowskiemu. Rok później Marcin zamienił 1/3 swojego Piotrowa (+500 grzywien dopłaty) na wsie Racat i Węgliny od Andrzeja Gryżyńskiego. W międzyczasie Anna wyszła za Piotra Grzymałę, a część wsi przeszła w ręce panów Opalińskich - wielkopolskich wielmożów. Prawdopodobnie to oni wybudowali w G. kościół parafialny. Mniej więcej do połowy XVI w. ta część wsi podlegała różnym transakcjom, dokonywanym przez Jana Opalińskiego, a później Piotra O. i jego braci: Łukasza, Sebastiana, Jana i Macieja. W 1521 r. pozywał ich Hieronim Mosiński i sprawę prawdopodobnie wygrał, bo nazwisko Opalińskich na jakiś czas z zapisek zniknęło.
W latach 40. XVI w. wieś należała do Anny G., wdowy po Piotrze, która całe swe dobra dała córce Magdalenie. Był jeszcze tejże brat - Łukasz Gołutowski, z którym rozliczała się w 1546 r. Poprzez zamążpójście Magdaleny za Wacława Wojuckiego (Wojnickiego?), ten stał się współwłaścicielem dóbr. W 1548 r. pojawił się tu także Piotr Myjemski, który w 1549 r. sprzedał swoją część Janowi Iwieńskiemu z Tomic. Część wsi oraz dworu posiadał w tamtym czasie Feliks Sokolnicki, jednak sprzedał je za 1500 grzywien Piotrowi Wilkońskiemu. Główna część wsi przez cały czas pozostawała w rękach Wacława W., a następnie jego syna - Jana, który po śmierci ojca, w 1566 r. sprzedał swe części na tzw. wyderkaf macosze - Reginie Nadarzyckiej.
Wieś w poł. XVI w. dzieliła się na 3 zasadnicze części: Wojuckich, Myjemskiego, który w 1551 r. sprzedał swoją cz. Opalińskim oraz Piotra Wilkońskiego h. Odrowąż, który w 1554 r. zapisywał na dobrach po 200 grzywien posagu i wiana żonie Katarzynie Żernickiej. W 1571 r. część Opalińskiego nabył Mikołaj Mieszkowski. Tu doszliśmy do momentu, gdy zapiski o wsi Gołutowo się urywają na dobre sto lat. Nazwa ta pojawiła się jeszcze jeden, jedyny raz, w roku 1676. Zapiska dotyczy sprzedaży wsi przez Aleksandra Bzowskiego - Bartłomiejowi Swinarskiemu, synowi Wojciecha.
Od około 1701 r. w zapiskach istnieje już tylko wieś o współczesnej nazwie Gułtowo (ew. Gułtowy). jej dziedzicami do tegoż roku byli Jan Wawrzyniec, Wojciech i Wawrzyniec Łukomscy. Po nich siedział tu Jan Andrzej Sobocki, syn Andrzeja, a następnie tegoż synowie: Andrzej i Stanisław. W 1723 r. pozywała ich ciotka, Konstancja z d. Sobocka, zamężna za Stefana Jarnowskiego. Kilka lat później właścicielem G. został Mikołaj Zdziechowski, podczaszy kaliski, a następnie Marcin Skaławski, ożeniony z Marianną Gzowską. Ich córka Marianna w 1733 r. wyszła za Kazimierza Słuckiego, starostę gniewkowskiego. Cztery lata później zmarła 42-letnia dziedziczka Marianna, po czym Marcin postanowił wybudować we wsi nowy kościół. Umarł niedługo później, dnia 13 lutego 1743 r. Pochowany został u reformatów poznańskich. Dobra w G. pozostały przy dzieciach, czyli Annie zamężnej za Niegolewskiego, Magdalenie zam. za Kazimierza Słuckiego, Antoninie zam. za Konstantego Rogalińskiego, Otylii zam. za Franciszka Wilkońskiego i synu Marcelim. Całe to towarzystwo licznie występuje w zapiskach o wsi, natomiast zarządzaniem majątkiem zajmowali się posesorzy - Ludwik i Barbara ze Słuckich Roszkowscy.
W 1766 r. dziedzicem wsi został syn Magdaleny i Kazimierza - Wojciech Słucki, ożeniony z Jadwigą Jarnowską. Dwa lata później we wsi urodził się ich syn Józef Andrzej Cossinus, a w 1769 r. córka Anna. Matką chrzestną Ani została jej starsza siostra Brygitta. Dwa lata później urodziła się jeszcze jedna siostra - Anna Joanna. W 1777 r. w Pyzdrach przeprowadzono podział majątku po zmarłym Kazimierzu Słuckim. Postanowiono, że gdy Wojciech S. spłaci swoje siostry, "stanie się bezspornym dziedzicem dóbr Gułtowy i Głogowa i zapewni sobie ich spokojną posesję". Słucki jednakowoż zaskoczył wszystkich, w tym osobę której bez jej wiedzy zapisał dobra, czyli Ignacego Bnińskiego, syna Rafała, starostę średzkiego. Początkowo zacny starosta chciał zrezygnować z darowizny, ostatecznie jednak stał się posesorem zastawnym Gułtowych, czyli w efekcie - dziedzicem tej wsi. Wzmianki o rezygnacji pochodzą z lat 80. dlatego sądzimy, że najwcześniej w 1784 r. mógł się wziąć za jakiekolwiek inwestycje związane z G. Okrutny los sprawił, że w kwietniu tegoż roku zmarł 2-letni synek dziedzica - Piotr, a na grudzień planowane były urodziny córki Brygitty Marianny (ur. 18 grudnia 1784 r.), a że w perspektywie były święta, prace przy budowie pałacu rozpoczęto najwcześniej wiosną 1785 r. Dziesięć lat później Bnińskim urodziła się córka Anna Józefa. Ponadto mieli syna Kazimierza i córkę Wiktorię. Oboje tych dzieci zmarło w 1801 r.; synek miał 4, a córka 6 lat. Dziedzic nie poddawał się i w 1803 r. w pałacu urodziła się kolejna córka - Franciszka Benedykta Joachima. W tym okresie poznajemy trochę postaci związanych z pałacem: marszałka dworu Mikołaja Radoszewskiego, komisarza Hermana z żoną Antonellą z Wojszyńskich oraz guwernera Ignacego Rynarzewskiego.
Dziedzic Ignacy Bniński zmarł 22 września 1804 r. na febrę; miał 64 lata. Rok później jego córka Łucja wyszła w G. za Chryzostoma Niegolewskiego h. Grzymała, stolnikowicza wschowskiego. Właścicielką dóbr pozostawała wdowa Franciszka. W czasach przednapoleońskich Łukasz Bniński (jej syn?) był marszałkiem w cesarstwie rosyjskim. Kolejnymi wydarzeniami w pałacu były: ślub Stanisława Kostki Ponińskiego z Anną Marią Nepomuceną Heleną z Bnińskich Sierakowską i w 1810 r. ślub wspomnianego guwernera Rynarzewskiego z Marianną Sypniewską, W marcu t. r. zmarła dziedziczka Gułtowych - Franciszka Bnińska; miała 50 lat. Przez kolejne lata majątkiem zarządzali posesorzy, dorastały też pozostałe przy życiu dzieci Bnińskich. Przed 1817 r. posesorem został Aleksander B., ożeniony z Marią Radziwiłł. Dnia 9 kwietnia 1817 r. w pałacu urodziła się ich córka Walentyna Aleksandra. Dodajmy, że Aleksander był wówczas dziedzicem Sierakowa. Na pocz. lat 30. XIX w. Gułtowy, na skutek ożenku Emilii B. (1794-1853), przeszły w ręce Seweryna Ostrowskiego h. Topór (1794-1867). Dziedziczka umarła 28 listopada 1853 r. w Poznaniu i pochowano ją w kościele w G. Z kolei Ostrowski zmarł 5 listopada 1866 r., ale na kilka lat przed śmiercią opuścił Gułtowy. W tym samym roku umarła Brygitta z Bnińskich, pułkownikowa Kęszycka. Jej historię opisaliśmy w obiekcie Ściborze w naszym katalogu, gdyż jej pierwszym mężem był Tomasz Gąsiorowski z Ś.
Oficjalnym posiadaczem G. był wówczas Adolf hr. Bniński, syn Florentego (dziedzica Biezdrowa) i Nepomuceny Żółtowskiej h. Ogończyk. Ożeniony był (ślub w 1841) z Eleonorą Węsierską h. Bylina. Był porucznikiem 2. Pułku Strzelców Konnych w 1831 r., a po upadku powstania powrócił do Księstwa Warszawskiego i osiadł w G. Zmarł mając 66 lat, dnia 5 kwietnia 1881 r. W 1885 r. majątek wystawiono na subhastę, jednak syn dziedziców - Seweryn - załatwił wszystko jak należy i nie dopuścił do sprzedaży dóbr w obce ręce. Liczyły one wówczas ponad 1100 hektarów. Dopiero też wtedy stały się prawowitą własnością hrabiego Bnińskiego (wcześniej przez cały czas były dzierżone prawem zastawu).
W 1885 r. Gułtowy stanowiły wieś i dominium w pow. średzkim. We wsi znajdowały się 33 domy z 340 m-cami, w tym 328 katolików i 12 ewangelików; 151 analfabetów. Na terenie domeny znajdowało się 17 domów z 265 m-cami wyznania katolickiego; 90 analfabetów. W skład dominium o rozległości 4371 mórg wchodził także folwark Niemojewo. Kościół parafialny należał w tym czasie do dekanatu kostrzyńskiego. Dnia 2 sierpnia 1894 r. Seweryn B. umieścił w kościele płytę pamiątkową poświęconą Ignacemu Bn. zm. w 1864 r. oraz jego córki Emilii zm. w 1853 r. Dziedzic był Kawalerem Maltańskim; zmarł dnia 13 czerwca 1909 r. w Poznaniu, a pochowany został w Gułtowach. Jego brat Włodzimierz (posiadacz Brzozówca pod Trzemesznem) zmarł 2 lata później; również pochowany został w G. Dobra odziedziczył Adolf (1884-1942), wnuk Adolfa Bn. i Węsierskiej, a syn Karola i Emilii Potworowskiej (dziedziców Czarnotek i Buszewa). W 1911 r. jego siostra Helena wyszła w G. za Teodora Twardowskiego h. Ogończyk z Kobylnik. Adolf w 1914 r. w Lubostroniu zaślubił Marię Skórzewską h. Drogosław (1893-1972). Mieli później dwie córki: Marię Emilię Konstancję, zamężną 1-o v. za Wojciecha Księżyckiego, 2-o v. za Johna Harrisa i Emilię Jadwigę, zamężną za Zygmunta Twardowskiego. Jako ciekawostkę dodajmy, że w 1916 r. we wsi zmarł wieloletni proboszcz - ks. Aleksander Dydyński.
Hrabia Bniński był znaną postacią okresu międzywojennego; działaczem i politykiem, m. innymi założycielem kółek rolniczych, wojewodą poznańskim w latach 1923-28, senatorem IV kadencji II RP, a także konkurentem Piłsudskiego do fotela prezydenta RP. W 1926 r. dobra w G. liczyły 1625,21 ha, w tym 1063,89 ha ziemi uprawnej, 314,63 ha łąk i pastwisk, 278,31 ha lasów, 54 ha nieużytków oraz 14,38 ha wody. Majątek posiadał gorzelnię, kolejkę polną i pług parowy; specjalizował się również w ogrodnictwie. Do oszacowania podatku wykazywano 4914 talarów czystego dochodu gruntowego. W 1930 r. wieś liczyła 730 m-ców. Było tu spółdzielcze Kółko Rolnicze, murarze S. Lenij i J. Sroka, piekarz W. Idaszak, sklep M. Maćkowiaka, wiatrak J. Andrzejewskiego, karczma M. Pasikowskiego i kilku szewców.
Po wybuchu 2. wojny światowej Bnińscy zostali zmuszeni do opuszczenia majątku. Hrabia Bniński aktywnie działał przeciwko Niemcom. Był m. in. Głównym Delegatem Rządu RP na tzw. "ziemie wcielone". W lipcu 1941 r. został aresztowany i osadzony w Forcie VII w Poznaniu. Zamordowano go w nocy z 7 na 8 lipca 1942 r., prawdopodobnie pod Stęszewem. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Gulten. Po wojnie dawne dobra Bnińskich zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Pałac remontowany był w latach 1968-1974.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11813486 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3669_Kostschin_IX.1944_APP_Sygn._M.top.25-1067.jpg
11813487 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_Nekla_IX.1944_APP_Sygn._M.top.25-1026.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac klasycystyczny z elementami barokowymi. Po raz pierwszy w Wielkopolsce parter stał się tzw. bel-etage z dwukondygnacyjną salą balową udekorowaną freskami przez Antoniego Smuglewicza ok. 1800 r. Budynek wzniesiony jest na planie prostokąta w dł. osi W/SW - E/NE, fasadą skierowany na S/SE.
Niewielkie rozmiary siedziby, umieszczenie w środku parku z podjazdem z boku a nie na osi, front zwrócony do stawu i pewne oddalenie od zabudowań folwarcznych - wszystko to oznacza charakterystyczną zmianę koncepcji z reprezentacyjnej rezydencji pańskiej na wiejskie zacisze - maison de plaisance. Na fasadzie znajduje się herb Bnińskich "Łodzia".

Park

Park z 2. poł. XVIII w. o pow. około 19 ha. Od strony wschodniej park posiadał szkółkę drzew liściastych (podłużny prostokąt bez drzewostanu, rozciągający się z płn. na południe) - nie wliczamy jej do podanej powierzchni.

Inne

Oficyna z 1780 r., nr rej.: 175/A z 18.07.1968

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011