Grylewo

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z k. XVIII w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z dokumentu nadania wsi cystersom łekneńskim przez komesa Zbiluta, w 1146 r. Po przeniesieniu się cystersów do Wągrowca wieś znalazła się w rękach miejscowej drobnej szlachty. Początkowo pisali się oni z Grylewa, później (k. XV w.) przyjęli nazwisko Grylewskich. Pierwszych dziedziców poznajemy w 2. poł. XV w.; są to: Jan, kanonik poznański i jego brat Trojan, sędzia ziemski kaliski. Posiadali oni także Konary w pow. kcyńskim, które w 1487 r. zamienili za połowę Laskownicy Wlk. z Janem Laskownickim. Trojan ożeniony był z Barbarą, z którą miał syna Janusza. Ten w 1494 r. zapisywał matce 400 zł. posagu i t. wiana. Grylewscy w tamtym czasie posiadali rozległe dobra, m.in. Królikowo, Białą, Łagiewniki, Lipice i Land w powiecie konińskim. Oprócz Janusza odziedziczyli je jego bracia: Piotr, Szczęsny i Jan Grylewscy. Matka wyderkowała majątek m.in. Marcinowi Przyjemskiemu, zaś w 1507 r. zapisywała 2 grzywny czynszu rocznie ks. Janowi z Obornik, wikariuszowi katedralnemu poznańskiemu. Wieś wymienia także Jan Łaski w swojej Liber Beneficiorum, gdzie podaje, że kościół parafialny w Grylewie należy do dekanatu w Łeknie. Ród Grylewskich ostatecznie wygasł do poł. XVII w. kiedy to we wsi znajdujemy m.in. Sławianowskich. Z okresu wojen szwedzkich pozostało niewiele zapisek o Grylewie. O kolejnym właścicielu wsi - Janie Fabianie Radliczu-Haza, kapitanie królewskim, dowiadujemy się dopiero w 1687 r. W tymże roku sprzedał on Danabórz, Grylewo, Kopaszyno, Zaszkowice, Brezno (Brzeźno?) oraz pustki Bielawy, swemu bratu Aleksandrowi, za kwotę 63 tys. florenów. Wieś ucierpiała też na skutek zarazy z pocz. XVIII w. i licznych przemarszów wojsk. Na skutek rozlicznych transakcji, dopiero w latach 1694-1701 Aleksander skupił dobra od wszystkich krewniaków i bratanków, po czym szybko je sprzedał Hiacyntowi Janowi Pigłowskiemu h. Sokolę, pisarzowi grodzkiemu z Nakła. Po tymże wieś odziedziczyła Jadwiga (1705 r.), następnie Jacek Jan Pigłowski. Ożeniony był z Jadwigą Tomicką, ich dziećmi byli: Andrzej, Waładysław, Anna i Bogumiła. O braciach tych obszerną wzmiankę cytujemy w opisie Danaborza.
Podobnie jak Danabórz, Grylewo w połowie XVIII w. należało do Marianny, Petronelli oraz Wojciecha Pigłowskich, którzy sprzedali dobra Leonowi Raczyńskiemu, generałowi królewskiemu, kasztelanowi santockiemu. W latach 70/80. XVIII w. Grylewo przeszło na Stanisława Goetzendorff-Grabowskiego h. Zbiświcz, ożenionego z Dorotą Osten. W Grylewie rodziły się ich dzieci, m.in. Franciszek, Konradyna, Józef Jerzy Egidiusz, Aleksander Feliks i Stanisław Piotr Celestyn. W 1782 r. zmarła tu hrabina Antonina Grabowska z d. Nieżychowska. Umarło też co najmniej dwóch małoletnich synów Grabowskich: Stanisław i Aleksander. W tamtym okresie z inicjatywy dziedzica Stanisława Grabowskiego wzniesiony został pierwotny dwór. W 1804 r. będący już w podeszłym wieku dziedzic ożenił się ponownie, z Teresą von Słupecką. Ok. 1812 r. dobra odziedziczył po nim syn Józef, ożeniony z Antoniną Nieżychowską h. Pomian. W 1814 r. chowali w Grylewie 7-miesięczną córeczkę Kordulę. Dziedzic w 1840 r. otrzymał pruski tytuł hrabiowski. Dzierżył też Wąwelno k. Mroczy. Zmarł w 1857 r. pozostawiając dzieci: Edwarda (1810-1900), Emilię (1807-1875) zamężną za Heliodora Skórzewskiego, Izabelę (1811-1901) zamężną za Wincentego Tomasza hr. Tyszkiewicza (zm. w 1856 r.). oraz Leokadię (1817-1906) zamężną za Bolesława Ponińskiego. Matka - Antonina Grabowska zmarła w 1872 r. mając lat 84 i pochowana została w Grylewie. Syn Edward ożenił się z Józefiną Kościelską h. Ogończyk (1809-1860), córką Józefa - szambelana. Miał z nią pięcioro dzieci: Stanisława, Marię, Włodzimierza, Jadwigę (1841-1870) zamężną za Stanisława Brezę i Izabelę (1847-1864). Z tychże majątek odziedziczyła córka Maria. W dniu 27 listopada 1866 r. w Berlinie zaślubiła Kazimierza Antoniego Fabiana Hutten-Czapskiego h. Leliwa (1842-1879). Ten otrzymał Grylewo jak to było w zwyczaju, w drodze wiana. Zmarł 17 listopada 1879 r. i pochowany został w Grylewie. Mieli z Marią pięcioro dzieci: Włodzimierza (1870-1890), Franciszka (1870-1883), Melanię (1870-1873), Izabelę (1871-1911) i Mikołaja Marię (1873-1935). Z całej tej piątki tylko Izabela zawarła związek małżeński; 4 lutego 1896 r. wyszła w Krakowie za Artura Marię Ludwika hr. Rusockiego h. Zadora.
W 1885 r. na Grylewo składała się wieś oraz dominium, w skład którego wchodził folwark Zaszkowiec. Dobra miały 4379 mórg obszaru. Łącznie były tu 23 domy z 288 m-cami, w tym 253 katolików i 35 ewangelików; 142 analfabetów. Majątek był w wysokiej kulturze rolnej i posiadał miano "dóbr rycerskich". W 1886 r. na dobra składało się 4040 mórg ziemi oraz 456 mórg wody. 11 sierpnia tegoż roku nabyła je hr. Izabela Tyszkiewicz, na stałe rezydująca w Siedlcu. W 1890 r. zmarł syn Kazimierza i Marii Czapskich - Włodzimierz. Jak już wspomnieliśmy, nie ożenił się i nie miał potomstwa. Ciotka z Siedlca, Izabela dożyła 90 lat, miała jedyną córkę Józefę (1851-1859). Zmarła w 1901 r. i podobnie jak reszta rodziny Grabowskich, pochowana została w Grylewie. Matka - Maria Czapska zmarła w Więckowicach w 1916 r. Niestety nie wiemy w jaki sposób dobra przeszły w ręce Płacheckich. W 1926 r. pod zarządem Edwarda i Leona Płacheckich majątek liczył 1116,7 ha, na co składało się 920 ha ziem uprawnych, 26 ha łąk i pastwisk, 10 ha lasów, 50,7 ha nieużytków oraz 110 ha wód. Dochód z gruntu wykazywany jako podstawa podatku wynosił jak na tak duży areał niewiele - zaledwie 2731 talarów. Majątek posiadał własne pługi parowe, gorzelnię i torfiarnię. Po 2. wojnie światowej całość zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Dwór w czasach współczesnych należał do tragicznie zmarłego historyka Uniwersytetu im Adama Mickiewicza w Poznaniu, śp. Zygmunta Borasa. Obecnie znajduje się w rękach jego rodziny.
Źródła:
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Plan Odnowy Miejscowości Grylewo;
Geoportal, Mapster.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wybudowany w stylu tzw. "polskim". Budynek parterowy, nakryty wysokim dachem łamanym, krytym dachówką, wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi NW-SE, fasadą zwrócony na NE. W 9-osiowej fasadzie 3-osiowy ryzalit zdobiony 4 pilastrami, udającymi portyk w wielkim porządku, zwieńczony wystawką z trójkątnym frontonem. Niegdyś mógł tam znajdować się tympanon z herbem Grabowskich. Gdyby nie forma dachu nawiązującego do baroku, budynek można by okreslić mianem klasycystycznego. Elewacja ogrodowa 7-osiowa, z 4-osiową wystawką i frontonem analogicznym jak w fasadzie.

Park

Park z XIX w. o pow. około 3 ha. Park zajmuje teren aż 10-ciu różnych działek ewidencyjnych. Dochodzi do Jez. Grylewskiego. W podanej powierzchni nie uwzględniamy fragmentu zadrzewienia (prawdop. młodszego drzewostanu) w płn.-zachodniej części parku. (Geoportal, 17.02.2017 r.)

Inne

Budynek gospodarczy, mur., 2. poł. XIX w.;
Zespół folwarczny ze spichlerzem, gorzelnią i stajnią, przeł. XIX/XX w.;
Dworzec kolejowy, mur., 1908 r.;
Zagroda, pocz. XX w., dom nr 13, budynek gospodarczy;
Dom, mur., lata 20. XX w.
Zespół kościoła kat. p.w. św. Katarzyny, 1861-64, z plebanią i kaplicą.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011