Żelazno

Stan obecny

Prawdopodobnie własność prywatna.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Wieś Żelazno rozłożyła się pomiędzy jeziorem o tej samej nazwie, a bezimienną strugą zasilającą Kanał Kościański (Kanał Obry); leży w odległości 6,5 km na płd. wschód od Krzywinia. Pod koniec średniowiecza struga ta nosiła nazwę Kielsnica, a niedaleko od jej ujścia do Obry wznosił się młyn. Dlatego też Żelazno w XIV w. było osadą młyńską bez ściśle wyznaczonych granic i podczas lokacji wsi w 1392 r. niezbędne były pomiary ról. Opat Tomasz lokował wsie klasztorne na prawie niemieckim, następnie ustanawiał w nich sołectwa, nadając sołtysom różne przywileje. W Żelaźnie sołtysami zostali bracia Jan Roszen (Rożen) i Zbilut, a w skład sołectwa weszło też oczywiście jezioro, nazywane wówczas Gogolino. W 1421 r. opat Wojciech dał młyn przy strudze sołtysowi w Stankowie - Mikołajowi. W tym miejscu jeszcze słowo o tejże strudze; później nazywana ona była "Samicą", jednak zwróćmy uwagę, że nazwa ta powtarza się w przeróżnych miejscach, podobnie jak "szaniec szwedzki" (co oznacza wzniesienie, grodzisko), a w tym wypadku "Samica" zwyczajowo oznaczała pierwotne koryto rzeki. Notabene taki "szaniec" - "Alt Schanze" - znajdował się w Żelaźnie w odległości 950 metrów na południe od folwarku. Obok niego (w kier. N-S) znajdowało się miejsce opisane jako "Schuppen" (?).
W 1393 r. król Władysław zwolnił część wsi klasztornych, spalonych wcześniej przez Ślązaków (w tym Żelazno) z obciążeń finansowych, czyli danin, podatków, robocizn i podwód, na tak długo, jak opat nie będzie żądał od nich czynszów i świadczeń dla siebie. W 1408 r. opat Maciej sprzedał "pracowitemu" Stanisławowi z Ż. wiatrak stojący obok dworu w Lubiniu, za kwotę 4 i pół grzywny. Ponadto dał młynarzowi ogród prowadzący do Wieszkowa, natomiast młynarz miał płacić opatowi 1 grzywnę czynszu rocznie. W latach 1476-79 miało miejsce rozgraniczenie kilku wsi klasztornych, w tym Ż., od wsi Bielewo. Zapisano wówczas, że "kopiec narożny zwany Malewski dzieli Osowo, Żelazno i Bielewo; przy nowo wytyczonej granicy leży rola Mienszewska należąca do kmiecia z O." (Sł. Hist.-Geogr. PAN).
W 1496 r. odnotowano, że sołectwo w Żelaźnie nabył kmieć z Wieszkowa - pracowity Wojciech Preka. Z kolei Regesty poborowe z 1580 r. podają, że wieś miała 2 i pół łanu osiadłego i pół łanu młyńskiego. W zapiskach parafialnych z Lubinia pojawiła się w 1. poł. XVII w. Odnotowane tu chrzty, śluby i zgony dotyczyły oczywiście pracowników folwarku, sołtysów, czy też dzierżawców, ekonomów, etc. Przykładowo: Stanisław i Jadwiga Raczyńscy (1646), Fabian i Krystyna Płoscy (1757) oraz Adam i Bibianna Snowadzcy, którym w 1780 r. urodziła się córka Rozalia Ksawera, a w 1783 r. syn Witalis Ignacy. Co ciekawe, wśród "chrzestnych" pojawiały się osoby o wyższym statusie społecznym, a także z otoczenia opata, na przykład kom. Kazimierz Lipski. Wspomniany Adam Snowadzki był "dożywotnim" posesorem Żelazna. Jeszcze w 1787 r. urodziła się jego córka Zofia Nepomucena. Dziecko do chrztu niosła żona ekonoma z Lubinia - Marianna Snowadzka i Gabriel Gliński. W 1805 r. 24 letnia Ksawera Snowadzka wyszła za Aleksego Głogowskiego, komisarza dóbr z Kębłowa. Cztery lata później Heponnusza (!) Snowadzka (jej siostra?) wyszła za Aleksandra Głogowskiego z Miłosławia, a Ignacy S. ożenił się z Józefą Walińską; w 1811 r. urodził im się syn Sebastian Adam. W 1813 r. Adam S. zapewne już nie żył, bo jako posesor sołectwa wymieniany jest Stefan Snowadzki, a następnie wspomniany wyżej Ignacy. Młodym Snowadzkim urodziło się w Ż. jeszcze kilkoro dzieci, a historię sołectwa w Żelaźnie zamyka śmierć Bibianny z Glińskich, wdowy po Adamie, dnia 1 lutego 1819 r.
W XIX w. wieś nosiła także nazwę "Żelazna". Po sekularyzacji dóbr kościelnych, folwark został zabrany przez rząd pruski i sprzedany w ręce prywatne. W 1872 r. jego właścicielem był Ulbricht, a dobra miały 1057 mórg, w tym 694 m. ziemi ornej, 100 m. łąk i pastwisk, 152 m. lasu i 111 m. wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 424 talary. W 1890 r. Żelazno dzieliło się na wieś gospodarczą i dworską. Część wiejska miała 441 ha, 80 dymów i 449 mieszkańców, w tym 10 ewangelików. Katolicy mieli szkołę na miejscu, zaś ewangelicy w pobliskim Lubiniu. Z kolei dobra obejmowały 279 ha, a na terenie dworskim znajdowało się 7 dymów z 75 m-cami, w tym 9 ewangelików. Czysty dochód gruntowy wynosił 1909 marek. Pod rządami niemieckich gospodarzy gospodarstwo uzyskało miano "dóbr rycerskich" - Rittergut, a w ich skład wszedł także folwark Pniewiec.
W 1913 r. główny majątek miał 278 ha, w tym 155 ha ziemi uprawnej, 48 ha łąk i pastwisk, 39 ha lasu, 8 ha nieużytków i 28 ha wody. Folwark Pniewiec: 91 ha, w tym 61 ha roli, 13,5 ha łak i pastwisk i 11 ha lasu. Czysty dochód gruntowy wynosił: Ż. - 1271 marek i P. - 691 marek. Ilości hodowanego bydła, etc. nie podano. Właścicielem dóbr w 1913 r. była Spółka Ziemska w Poznaniu; dzierżawcami: Ż. - Jan Norkowski, P. - Józef Kaczmarek. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. gospodarstwo sprzedano w ręce prywatne. Jego właścicielem w 1926 r. był Michał Jasiecki, Ogólny obszar, w tym ziemia orna i pastwiska nie uległy zmianie, wykarczowano jedynie część lasu, z którego powstały place albo drogi. Tym sposobem obszar "nieużytków" wzrósł z 8 do 21 hektarów. Czysty dochód gruntowy wykazywany w celu naliczenia podatku wynosił 424 talary (1272 marki).
W 1930 r. wieś liczyła 530 mieszkańców. Oprócz Jasieckiego drugim dużym gospodarzem we wsi był Jan Kaczmarek z 75 ha ziemi. Ponadto we wsi znajdowała się kopalnia marglu, kopalnia torfu oraz hodowla nasion buraczanych - należące do dziedzica, kuźnia i zajazd J. Łabendy (który przy okazji był także rzeźnikiem), wiatrak P. Stroszkowskiego, sklep spożywczy M. Brzeskota i piekarz F. Wasiński. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Eisental. Po 2 wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811897 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4067_(2269)_Lubin_1911_APP_Sygn._M.top.25-1604.jpg
6710 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4067_Lubin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony w płn. zachodnim narożniku parku, parterowy i nakryty czterospadowym dachem, fasadą skierowany na wschód. Pośrodku ryzalit zwieńczony trójkątną wystawką, z gankiem poprzedzającym wejście, dźwigającym balkon.

Park

Pozostałości parku z k. XIX w. o pow. 1,6 ha, lekko "przerzedzone", ale zachowane w dawnych granicach.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011