Trzcielin

Stan obecny

Aktualny stan własności dworów - nieznany.

Historia

2 dwory z ok. poł. XIX w.
Trzcielin to wieś leżąca 5 km na północ od Stęszewa. Pierwsza wzmianka pisana pochodzi z 1388 r. i wymieniono w niej "Rczelino". Sumienni pisarze na przestrzeni kilku stuleci przekształcili ją na wszelkie możliwe sposoby, jednak najbardziej popularną formą było Trzcielino, występujące w zapiskach od XV po XIX wiek. Rodowici mieszkańcy wsi, na przeł. XIV i XV w. przyjęli nazwisko Trzcielińskich. Pomiędzy 1388 a 1399 r. ze wsi pisali się: Wincenty, Tomisława, Dobiesław i Wierzbięta. W 1436 r. ze wsi pochodził Tomasz Owieczka, który toczył proces z Piotrem z Bnina. W 1444 r. wieś podzieliła się na dwie części: Trzcielino Większe, zwane też Szlacheckim i T. Mniejsze, zwane Duchownym (albo Kapitulnym), gdyż od XVI w. aż do III rozbioru Polski należało ono do kapituły poznańskiej. Właścicielem części szlacheckiej został Mikołaj ze Stęszewa i on też wybudował we wsi pierwotny dwór. Cała posiadłość z folwarkiem, łąkami, polami i stawami jest szczegółowo opisana w "Słowniku Historyczno - Geograficznym..." PAN, dokąd odsyłamy zainteresowanych. Tam też opisane są rozliczne transakcje, sprawy sądowe i inne zdarzenia, związane z XV i XVI-wiecznym życiem wsi.
Mikołaj Stęszewski w 1474 r. sprzedał Stęszew z wsiami oraz T. swemu bratu stryjecznemu, Maciejowi Bnińskiemu, wojewodzie poznańskiemu, etc... . Część wsi przypadła w dziale wnuczce Mikołaja - Katarzynie, córce Jana Świdwy z Szamotuł - która odsprzedała je w 1480 r. Bnińskiemu. Oczywiście była ona także właścicielką Stęszewa z zamkiem i wielu innych odziedziczonych dóbr. Później folwark w T. wraz z pozostałym zakupionym majątkiem, były przedmiotem licznych wyderków i sprzedawanych czynszów, m.in. dla kanoników kolegiaty Świętego Mikołaja w Poznaniu. Od 1499 r. dziedzicem T. był Hieronim Mosiński (zm. ok. 1540 r.). W 1510 r. wieś będąca w jego władaniu miała 5 i pół łanu osiadłego i 2 opuszczone, które uprawiali kmiecie. Wiardunki dziesięciny z T. należały do kanonika prebendy w Mosinie, zaś meszne składano plebanowi w Konarzewie.
Z rąk Mosińskiego dobra przeszły na Myjomskich, wywodzących się z Myjomic w ziemi wieluńskiej. Dobra Stęszewskie (wraz z T.) w 1542 r. należały do Macieja, Piotra, Krzysztofa i Nawojki Myjomskich. W 1547 r. Maciej sprzedał swoją część Łukaszowi Gułtowskiemu z Racatu. Pozostali zapewne zrobili to samo, bo w 1563 r. jako płatnik poboru wymieniany jest Łukasz Gułtowski oraz Sylwester Dembowski, miecznik łęczycki. Ciż sami w 1580 r. płacili pobór od 3 łanów (S.D.) oraz 2 łanów i 1 komornika (Ł.G.). W 1581 r. Łukasz G. dał dobra Stęszew z przyległościami swoim synom: Wacławowi i Łukaszowi. Niewielka część dóbr pozostała w rękach spadkobierców Dembowskiego: Walentego i Wojciecha Gosławskich oraz Jakuba Dąbrowskiego.
Wacław G. z żoną Bojanowską mieli syna Jana, który w 1623 r. sprzedał połowę klucza stęszewskiego Stanisławowi Bronikowskiemu. Ten 11 lat później odsprzedał S. Janowi Szołdrskiemu h. Łodzia. Z rąk dziedzica na Szołdrach dobra przeszły na Belęckich, ci zaś w 1641 r. sprzedali klucz stęszewski Janowi Gorzyckiemu. W tym okresie nazwa wsi przybrała formę "Trzcielno". Gorzycki jeszcze w tym samym roku sprzedał dobra Hieronimowi z Pigłowic Manieckiemu. Ten w 1642 r. wyderkował T. księdzu archidiakonowi Janowi Branieckiemu. W 1653 r. Maniecki był już sędzią ziemskim poznańskim, a także posiadaczem obu części T. W tymże roku sprzedał majątek Łukaszowi Blińskiemu, synowi Walentego. Żoną Łukasza była Marianna Bogucka, z którą mieli jedyną córkę - Teresę - dziedziczkę całej fortuny po rodzicach. W 1681 r., w towarzystwie swoich braci stryjecznych, Teresa sprzedała dobra Janowi Sczanieckiemu h. Ossoria. Ten jednakowoż po 11 latach postanowił opuścić Stęszew i sprzedał cały majątek Janowi Romanowi Broniszowi, podczaszemu kaliskiemu. W kolejnych latach Bronisz otrzymał także starostwo średzkie. Zmarł 14 stycznia 1708 r. Przez kolejne 9 lat dobrami zarządzał jego brat Piotr, kasztelan kaliski, zmarły 6 sierpnia 1719 r. Spoczął obok Jana w krypcie kościoła w Stęszewie (i obok zmarłego wcześniej swojego syna, także Jana). W kolejnych latach dziedzicem T. był Franciszek Bronisz. Ciekawostką jest fakt, że ok. połowy stulecia w zapiskach pojawia się "Trzcicko", które jest zapewne "naszym" Trzcielinem. Potwierdzać to może fakt, że nadal mieszkają tu Broniszowie, np w 1753 r. w T. umiera Teresa Bronisz z d. Breza. Później w drodze wiana majątek (a raczej jego posesja) przeszedł na Stanisława Braneckiego, który ożenił się z Agnieszką Bronisz. Braneccy zarządzali majątkiem co najmniej do lat 90. XVIII w. W międzyczasie właścicielem dóbr został ks. Jabłonowski.
Zapiska z 28 paźdź. 1772 r. opisuje pożar w Stęszewie, który wybuchł o 21.30 i trwał do godz. 0.30. Powstał "od świecy zostawionej w stajni, przez nocującego tam człowieka pani Bilawskiej. Zgorzało w St. domów 75. Nazajutrz zjechał dziedzic - książę Antoni Jabłonowski i nadał obywatelom wolność na osiem lat. Kościół był w niebezpieczeństwie, ale ocalał." Żoną księcia była Dorota z Broniszów, 1-o v. Radomicka. Zmarła ona dnia 15 listopada 1773 r. i pochowana została w Stęszewie. Jej siostra Agnieszka umarła w Trzcielinie 27 sierpnia 1780 r., a Stanisław Branecki rok później - dnia 15 listopada 1781 r. Posesję majątku w T. objął ich syn - ksiądz Ignacy Branecki. Spadek podzielono pomiędzy rodzeństwo Ignacego: Pawła, Mikołaja, Józefa, Dorotę, Marcjannę, Mariannę, Franciszkę i Barbarę. Prawdopodobnie w tym okresie Trzcielin wyszedł z dóbr Stęszewskich, a jego właścicielem był Ignacy Bronisz, ożeniony z Katarzyną Bobolecką. W 1790 r. ich córka Anna, wdowa po Piotrze Biskupskim, sprzedała dobra T. odziedziczone po ojcu, Michałowi Wierzchlejskiemu. Jednak nie wiemy dokładnie, czy doszło do transakcji, gdyż niedługo później właścicielem T. okazał się być Józef Biskupski. Ten ożenił się z Antoniną Potocką, z którą mieli synów: Eugeniusza (ur. 1818), Tytusa (ur. 1819) oraz Kazimierza Józefa (ur. 1820). Niestety, w 1821 r. zaledwie 29-letnia dziedziczka zmarła, zapewne przy porodzie najmłodszej córki - Antoniny. Józef Biskupski zmarł mając 46 lat, dnia 15 października 1828 r. Później wieś przeszła prawdopodobnie w ręce niemieckie.
W 1885 r. Trzcielino Szlacheckie dzieliło się na część wiejską i dworską. Wieś, w której mieszkali głównie włościanie, miała 2 domy i 25 m-ców, w tym 1 protestant. Dwór wraz z Józefowem i Podgajem tworzył okręg dworski, w którym znajdowało się 15 domów z 275 m-cami, w tym 42 protestantów. Majątek posiadał 677 ha gruntów, w tym 470 ha ziemi uprawnej, 26 ha łąk oraz 87 ha lasów. Gospodarstwo było wyposażone w nowoczesne zabudowania gospodarcze, w tym gorzelnię i młyn parowy, maślarnię oraz owczarnię rasy Rambouillet. Z kolei Trzcielino Duchowne było zamieszkałe jedynie przez włościan. Było tu 7 domów z 78 m-cami, zaś rolnicy posiadali łącznie 364 ha gruntów, w tym 282 ha ziemi uprawnej, 10 ha łąk i 14 ha lasu. Obydwa dwory budowano zapewne w podobnym czasie, czyli ok. połowy XIX w. W części "kapitulnej" mieszkali zarządcy folwarku, zaś "szlacheckiej" właściciele, czyli rodzina Kaskel. Dnia 10 lutego 1888 r. zmarła tu 69-letnia Emma Kaskel z d. Busse. Późniejsi właściciele (?) nosili nazwisko Vacque, gdyż w 1889 r. w Trzcielinie Szlacheckim urodziła się Olga Meta Vacque.
Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. majątek główny wrócił w polskie ręce, a w 1926 r. był własnością dr Stefana Dąbrowskiego. W skład majętności wchodziły folwarki Joanka, Lisówki, Drogosławiec oraz leśniczówka Podgaj. Na 792 ha ogólnego obszaru składało się 613,25 ha ziemi uprawnej, 35 ha łąk i pastwisk, 51 ha lasów, 53,25 ha nieużytków i 27,5 ha wody. Do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 1698 talarów tzw. "czystego dochodu". Wieś w tym czasie otrzymała już współczesną nazwę - Trzcielin, a w 1930 r. liczyła 437 m-ców. W T. były też dwa dość duże gospodarstwa należące do podpułk. rezerwy Andrzeja Kopy (174 ha i 509 tal. dochodu) oraz Jana Kowalaka (167 ha i 384 tal. dochodu), ponadto gorzelnia i krochmalnia należące do Dąbrowskiego. Po 2. wojnie światowej na bazie największego majątku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo przez rząd Jana Krzysztofa Bieleckiego. W jednym z dawnych dworów mieściły się mieszkania pracowników zakładu. Pozostałe stały się prawdopodobnie domami mieszkalnymi.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11812103 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3666_Dombrowka_1940_APP_Sygn._M.top.25-1014.jpg
11780467 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3666_Dombrowka_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Trzcielin (Trzcielino) na mapach XIX-wiecznych dzieli się na część północną Geistlich (księża) i płd. - Adlig (szlach.). W kolejnych latach (na pocz. XX w.) północny majątek pozostaje nieopisany, zaś południowy nosi nazwę Rohrschütz. Nieco na południe od folwarku widnieje szkoła, a ok. kilometra dalej - folwark Podgaj. Z kolei na płd.-wschód od majątku znajduje się folwark Ilsenau i w poł. drogi do Konarzewa druga szkoła. Trzeci budynek szkolny znajduje się ok. kilometra w kier. północnym od wsi. Do 1939 r. układ ten niewiele się zmienił, z tym, że tuż obok folwarku księżego pojawiła się czwarta szkoła.
Widocznych jest kilka obiektów mogących być potencjalnymi siedzibami ziemskimi, z których wyróżniliśmy:
Dwór nr 1. (w części płd.) - Budynek późnoklasycystyczny, wzniesiony na planie prostokąta w osi (w przybliżeniu) NW-SE, fasadą skierowany na płd-zach (SW), piętrowy, nakryty dachem naczółkowym z trójkątną wystawką w fasadzie.
Dwór nr 2. - Budynek bezstylowy, o skromnych cechach klasycystycznych, wybudowany na nierównomiernym rzucie i o dość zróżnicowanej bryle, parterowo-piętrowy, fasadą skierowany na SE, z wyjściem i balkonem od północy.

Park

Park nr 1. (w części płd.) - Park z poł. XIX w., niegdyś o pow. 2,1 ha, obecnie trudnej do oszacowania ze wzgl. na niekorzystne zmiany. W części płn. znajdowały się dwa podłużne stawy, rozciągające się równolegle do osi poprzecznej dworu (kier. NW-SE).
Park nr 2. - Park z poł. lub końca XIX w. o trudnej do oszacowania powierzchni. Nie był to typowy ogród ozdobny jak w przyp. południowej części wsi, lecz raczej sady owocowe, rozciągające się po obu stronach podwórza gospodarczego, którego zabudowania wyburzono. Zachowane do dzisiaj fragmenty mają po ok. 0,5 ha każdy, natomiast część pomiędzy nimi (na NE od nieistniejącego podwórza gosp.) stanowi późniejsze nasadzenia albo - co bardziej prawdopodobne - samosiewy które urosły tu po wojnie.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011