Toniszewo

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z 1. poł. XIX w
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1253 r., kiedy to Przemysław I, za pozwoleniem swego brata Bolesława, na wiecu w Pogorzelicy dał cystersom łekneńskim w zamian za Wierzenicę część Toniszewa. Drugą cześć zakonnicy trzymali w zastawie. Później dziedzic Wincenty wraz ze swoimi synami: Kiełczem, Pałuką, Wygłoszem i Wierzbiętą sprzedał ją Zbilutowi, Świętosławowi i Sławnikowi Pałukom. Sprzedaż tę potwierdził król Władysław Łokietek w 1327 r., jednocześnie nakazując wykupienie zastawionych działów. W 1381 r. dziedzicem wsi był Sędziwój zwany Uzarzewskim, który dał cystersom część wsi leżącą po lewej stronie drogi z Kopaszyna do Nowego, jednocześnie wcielając tę część do Bartodziejów. Całe Bartodzieje dał im w 1391 r., w zamian zapisując sobie dożywocie z tych dóbr. W 1428 r. Dobrogost (syn Sędziwoja?) dał połowę wsi córce Małgorzacie, wraz z ziarnem siewnym, 4 wołami, 50 owcami i 13 barciami pszczelnymi. W 1482 r. wikariusz z Żonia procesował się z plebanem o dziesięciny. Dziesięcinę snopową z ról dworskich i kmiecych pobierał pleban, zaś kmiecie płacili po groszu z łanu mesznego i po korcu żyta i owsa. Zagrodnicy dawali po korcu owsa, a karczmarze po groszu. Tym sposobem dowiedzieliśmy się, że już w XV w. był we wsi dwór. Jej wcześniejsze nazwy to Tomiszewo (1387), Thomiszewo (1391) a także Thomyszewo (1525). Od XIV do XVI w. była ona gniazdem rodowym Tomiszewskich. Na pocz. XVI w. część wsi należała do Michała, Jana i Macieja Łukowskich, synów Wincentego Łukowskiego, chorążego kaliskiego. 3 łany osiadłe we wsi miała też Jadwiga Białośliwska, wdowa po Wincentym. W tym czasie inna część T. należała do Macieja Tomiszewskiego, ożenionego z Heleną Nowowiejską, po którym w 1539 r. dobra przejął Wiktoryn T., ożeniony z Dorotą Błogowską. Część Łukowskich, w 1543 r. ksiądz Anzelm z Łukowa dał z miłosci, wraz z Laskownicą i cz. Dobrzyniewa, pannie Barbarze Łukowskiej i jej siostrze Annie zamężnej z Rozdrażewskim. Z kolei klucz zbyszewicki dał swoim nepotom: Janowi, Marcinowi i Sebastianowi Zbyszewskim. Tym sposobem większa część wsi (6 a potem 7 śladów osiadłych) znalazła się w rękach Rozdrażewskich. Mniejsza o wielkosci 1 śladu ciągle należała do Tomiszewskich, czyli w 2. poł. XVI w. do Apolla T., który w 1564 r. sprzedał ją swoim braciom Marcinowi i Janowi. Hieronim Rozdrażewski zmarł przed 1574 r., zaś wdowa Anna sprzedała dobra swemu synowi Janowi, za 17 tys. złp. W późniejszych latach stara jędza procesowała się jeszcze z Dorotą, wdową po Wiktorynie T. i jej synem Marcinem. Po śmierci Marcina, jego siostra Teresa zamężna za Szymona Malowańczyka dała odziedziczone sobie części Janowi Debrzyńskiemu, synowi Grzegorza. Ten jednak nie chciał siedzieć w Tomiszewie i w 1584 r. sprzedał dobra Kasprowi Potulickiemu, wojewodzicowi brzeskiemu. W tym samym roku swoją część, w imieniu syna swego "uczciwego" Adama z Zofii Tomiszewskiej, sprzedał Potulickiemu obywatel Bydgoszczy - Wojciech Paley. Swą oprawę na dobrach scedowała Potulickiemu również wspominana wcześniej Dorota T. Około 1586 r. Jan Rozdrażewski sprzedawał całe swe dobra bratu Stanisławowi, za kwotę 30 tys. złp. Dwa lata później sprzedał pozostałą część Tomiszewa swemu bratu Kasprowi Potulickiemu, wojewodzicowi brzeskiemu. Ten wyderkował cześć dóbr, m.in. Andrzejowi Latalskiemu, a po jego śmierci wdowie po nim - Dorocie Karnkowskiej h. Junosza. Na początku XVII w. Potuliccy przekazali Tomiszewo kapitule gnieźnieńskiej, do której wieś należała aż do czasu zaborów. W późniejszym czasie znajdujemy już tylko nieliczne wzmianki o dzierżawcach. W 1636 r. scholastyk gnieźnieński Andrzej Mirosławski wydzierżawił wieś Janowi Będzyńskiemu. Na pocz. XVIII w. posesorem był Michał Zaleski, a plenipotentem w tym czasie ksiądz Antoni Krobanowski, kanonik metropolitalny gnieźnieński. Informacja z 1728 r. mówi, że Wawrzyniec Leśniewski, dziedzic z Kobylnicy, daje temuż księdzu poddanego.
Po III rozbiorze Polski wieś została zabrana przez rząd pruski, który utworzył tu oddzielny majątek wcielony później do domeny w Wągrowcu. Początkowo zarządcami byli Piątkowscy, a nastepnie Markowscy (lata 20.). Pierwszym znanym nam dziedzicem domeny Tomiszewo był Stefan Malczewski h. Abdank, ożeniony z Pelagią Ponikiewską. W 1836 r. w T. urodziła im się córka Józefa Stefania Eufrozyna, a 2 lata później Jadwiga Zofia Nepomucena. W 1841 r. dziedzicom urodził się syn Bogusław Wawrzyniec. W 1856 r. Józefa Malczewska była wraz z Karolem Libeltem świadkiem na chrzcie Cyrylli Andrzejewskiej w Kowalewie. Dziedzic Stefan Malczewski zmarł 17 litopada 1858 r., pozostawiając dwoje dzieci: 22-letnią Józefę i 17-letniego Bogusława (matka i siostra Józefy zmarły wcześniej). W 1859 r. dzieci otrzymały w spadku po Stefanie Ponikiewskim (dziadku - ojcu Pelagii, dziedzicu Wiśniewa i Wiśniewka) 10 tys. talarów do podziału. Józefa wyszła za Benona Trawińskiego, posesora Zagórowa, z którym miała córkę Zofię Katarzynę (ur. w 1870 r.). Jej brat Bogusław ożenił się z Leokadią Katerla h. Poraj (1841-1880), z którą miał córkę Pelagię. Dziecko zmarło 7 dni po porodzie, 21 października 1870 r. Później majątek przeszedł w ręce niemieckie. Kolejnym właścicielem T. był Bernard Katerla h. Poraj, który w 1887 r. sprzedał dobra Michalcza w pow. gnieźnieńskim, aby za 135 tys. marek nabyć od Niemców częściowo już rozparcelowane, 157-hektarowe Toniszewo. W tym czasie wieś miała 31 domów i 285 m-ców, w tym 258 katolików i 27 ewangelików. Obszar majętności wynosił 636 ha, w tym 455 ha ziem uprawnych, 49 ha łąk i 8 ha lasu. Dziedzic ożeniony był z Marią Chrzanowską h. Nowina. Niestety nie wiemy, czy mieli oni potomstwo (?). W 1897 r. sprzedał Toniszewo Antoniemu Kończyńskiemu, który wcześniej sprzedał Golenczewo Nepomucenowi Chełkowskiemu. Katerla porzucił rolnictwo i został kupcem w Gnieźnie, gdzie zamieszkał. Kończyński zapewne dokupił ziemi, gdyż w 1909 r. jego gospodarstwo liczyło 215 ha. Później powiększyło się jeszcze do prawie 260 ha, a kolejnym właścicielem został Zygmunt Rübenbauer. W 1926 r. na 256,9 ha obszaru składało się 172,7 ha ziem uprawnych, 22,7 ha łąk i pastwisk, 11,3 ha nieużytków oraz 50,2 ha wód. Czysty dochód gruntowy podany jako podstawa do wyliczenia podatku wynosił 848 talarów. Majątek posiadał własną torfiarnię; specjalizował się w reprodukcji nasion buraków cukrowych. W 1930 r. wieś liczyła 289 m-ców. Był tu kołodziej J. Matuszewski, a także wiatrak T. Dobickiego. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Z czasem wyburzono zabudowania folwarczne, zaś dwór przeznaczony został na mieszkania.
Źródła:
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczno-Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu, Instytutu Historii P.A.N.
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Kroniki Średzkie / "Sprzedali ziemię Niemcom";
Geoportal, Mapster:
http://www.amzpbig.com/maps/3169_Wongrowitz_1940.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, nakryty naczółkowym dachem, wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na wschód.

Park

Park, który przed 2. wojną światową zajmował ok. 2 ha, został całkowicie wykarczowany. Niegdyś rozciągał się dalej na północ, natomiast w kierunku zachodnim dochodził prawie do Jeziora Toniszewskiego. Obecnie na tym terenie znajdują się pola uprawne.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011