Starkówiec

Stan obecny

Własność J.S.T., ew. prywatna.

Historia

Dwór z pocz. XIX w.
Starkówiec to wieś leżąca 3,5 km na północ od Kobylina. Jest jedną z najstarszych wsi w dawnym woj. kaliskim. W dokumentach nazwę zapisano także jako Starkovech, Starcovecz, Sthargowecz i Starcow w 1253 r. W 1266 r. komes Blizbor (sędzia poznański) nadał ją klasztorowi benedyktynów w Lubiniu. Jest jednak możliwość, że informacja o tym fakcie dotyczyła wsi Starkowo k. Przemętu, a także jeszcze ciekawsza - że zapiska ta mogła pochodzić już z roku 1166. Jest to bardzo możliwe, gdyż inf. z 1253 r. w Kodeksie Wielkopolski mówi o szlachcicu Pawle, który wiernie służył Władysławowi Odoniczowi i poległ z rąk pogan. Wdowa po nim Dobrosława przekazała dobra (za zgodą księcia) klasztorowi henrykowskiemu na Śląsku. Pojawiła się tez zaraz inna pretendentka do S. i to z dzieckiem, wobec czego Przemysław I ostatecznie rozsądził spór i potwierdził nadanie dla klasztoru.
Po wyjściu z dóbr zakonnych wieś znalazła się w posiadaniu miejscowej drobnej szlachty. Starkowiec został wymieniony po raz kolejny w 1303 r., w dokumencie Mikołaja, wojewody kaliskiego, dotyczącym lokacji Kobylina na prawie niemieckim. Na pocz. XV w. właścicielem S. był Pakosz z żoną Dorotą. Z kolei w 1443 r. ze wsi "Sthargowecz" pisał się Wyszota, dziedzic Łagiewnik, których nazwę zapisano w postaci "Lakyewniki". W tymże roku zapisywał on żonie swej Agnieszce (z Lubiechowa) po 700 grzywien posagu alias wiana. Nabył tez od niejakiej Bienki Ruskowej 2 łany puste z łąkami i lasami w Wyganowie. W 1469 r. zapisywał 6 grzywien rocznego czynszu Trojanowi z Wydzierzewic.
Dziedzice posługiwali się nazwiskiem Starkowieckich, pieczętowali zaś herbem Łodzia. Wyszota St. miał z Agnieszką dwóch synów: Bernarda i Mikołaja, którzy w 1489 r. sprzedali "cały brzeg w Starkówcu,... koło granicy Górki, zw. Wierzbowiec" - Mikołajowi Góreckiemu. W zapisce chodziło zapewne o ziemie na brzegu bezimiennej rzeczki, która w Kobylinie wpada do Rdęcy. W 1493 r. okazało się, że panowie Starkowieccy mieli tez siostry i to aż trzy: Jadwigę, Małgorzatę i Katarzynę. Taż Jadwiga pozywała Bernarda o wydanie jej posagu, który miała zapisany od ojca. Z kolei Bernard z żoną Katarzyną mieli sześcioro dzieci: Jana, Franciszka, Annę, Agnieszkę, Klarę i Dorotę. Ciż Starkowieccy byli dobrymi gospodarzami i wybudowali we wsi dwór, folwark, dwa młyny, w tym nowy zwany "żabnik", założyli sad, sadzawki i stawy przy młynach. W 1537 r. Franciszek S. zapisał na tych dobrach po 200 złp. posagu i wiana swej żonie Barbarze Pierzchleńskiej.
Wielkie względy dziedzicowi Starkowca (i już wtedy także Rzemiechowa) okazywał gen. Jerzy Konarski, kasztelan międzyrzecki, który w 1543 r. dał mu wolne pastwiska we wsi Dzierżanowo, prawo wyrębu drzewa budulcowego i opałowego w lasach D., w zamian za prawo do dożywotniej renty z Rzemiechowa. Ponadto zapisał na swoim mieście Kobylin po 7 grzywien czynszu rocznie, od łącznej sumy 100 grzywien, dla prezbitera kościoła parafialnego w Kobylinie. Dziedzic S. nie chcąc być gorszym, zapisał w 1546 r. podobny czynsz na S., Łagiewnikach i Rzemiechowie - mansjonarzom kościoła paraf. w Kościanie. Synem Franciszka był Jan S., który w 1555 r. na poł. dóbr zapisywał po 350 złp. posagu i wiana swej żonie Annie Włościejewskiej, córce Wawrzyńca. Stryjem panny był Maciej Górski z Miłosławia, starosta wschowski, zaś jej ojciec był posiadaczem licznych dóbr w pow. kościańskim. Franciszek zmarł ok. 1561 r., a kasztelan kaliski Jerzy Konarski ponowił wówczas swój zapis z 1543 r. (ten o pastwiskach i drewnie), dla jego syna Jana.
W 1578 r. dobra Anny S. miały 7 śladów osiadłych i 5 zagrodników. Jan i Anna Starkowieccy mieli syna Wawrzyńca, którego pierwszą żoną była Zofia Ruszkowska; miał z nią syna Macieja (ur. w 1585 r.). W 1595 r. zapisywał posag 3400 złp. kolejnej żonie - Elżbiecie Kiełczewskiej h. Pomian. Jako płatniczka poboru w 1618 r. występuje Halszka St. (zapewne córka Jana); wieś miała wówczas 7 śladów os., 4 zagrodników i młyn o 3 kołach korzecznych. Maciej Starkowiecki w 1630 r. sprzedał wieś na wyderkaf Dorocie z Sielca Radzewskiej. Ponawiał tę sprzedaż innym osobom, w latach 1636, 41, 44 i 45, a w 1646 r. dał majątek swemu synowi Andrzejowi, który zdążył już zostać sekretarzem królewskim. Tenże Andrzej w 1654 r. zapisywał po 33,5 tys. złp. posagu i wiana swej żonie Katarzynie Smoszewskiej. Był on później kasztelanem kamieńskim, a także deputowanym komisarzem do wojsk cesarskich. Bez większych szkód przetrwał w swoich dobrach "potop" szwedzki, a w 1660 r. podwyższył o 10 tys. florenów zapis posagu i wiana dla żony. Zmarł zaledwie rok później, zaś wdowa wydzierżawiła majątek Andrzejowi Chudzińskiemu.
Starkowieccy mieli dwóch synów: Stanisława, księdza, kanonika w kolegiacie kaliskiej i Macieja, którzy w 1673 r. wydzierżawili dobra Annie ze Starkowca, wdowie po Hiacyncie Mieszkowskim. Po śmierci brata w 1677 r., Stanisław sprzedał majątek, czyli Starkówiec, Targoszyce, Łagiewniki, Rzemiechowi i Poradowo - Hieronimowi Naramowskiemu, synowi Jerzego i Barbary Pruszak-Bieniewskiej. Siedem lat później Naramowski sprzedał te dobra Kazimierzowi Skórzewskiemu, ożenionemu z Zofią Naramowską. Kolejny dziedzic zmarł przed 1694 r., zaś wdowa sprzedała dobra na wyderkaf (na 3 lata) Annie z Rokosowskich Nieżychowskiej. W 1698 r. wraz ze swoimi dziećmi: Krzysztofem, Melchiorem, Konstancją, Krystyną, Marianną i Katarzyną, sprzedała majątek Joannie Karnkowskiej h. Junosza, wdowie po Franciszku Wilkońskim h. Odrowąż. W jednej z zapisek z 1700 r. epizodycznie pojawia się Stanisław Wierusz-Walknowski, który jednakowoż szybko odsprzedaje dobra synom Joanny i Kazimierza, czyli Krzysztofowi i Melchiorowi Skórzewskim. Z czasem dziedzicem S. został tylko Krzysztof, zaś Melchior rządził w swoich Psarach.
W 1716 r. skądś przypętał się chytry burgrabia Borzymowski, który z niewiadomego powodu domagał się od Skórzewskich pieniędzy. Najpierw dostał 4 tys. od Marcjanny S., której pieniądze były niepotrzebne, bo szła do zakonu, a w 1717 wydzierżawił za tąż kwotę Starkowiec od Krzysztofa Skórzewskiego. Wszystkich szczegółów tych transakcyj nie znamy, bo raz że był to okres niespokojny dla kraju, dwa - w interesy z ze Skórzewskim wplątany był Unrug, konsyliarz cesarski i radca królewski. Ostatecznie nie znaleźliśmy żadnej zapiski o sprzedaży dóbr, natomiast faktem jest, że Borzymowski już po 1718 nazywany jest "dziedzicem" Starkówca.
Przez kolejne dziesięciolecia ciągnęły się sprawy sądowe, cesje i spadki pomiędzy Borzymowskim a Skórzewskimi, a w 1727 r. pojawia się nawet Stanisław Starkowiecki, który pozywa Eleonorę Krzycką, córkę zdaje się Doroty Starkowieckiej, aż 1741 r. nabywa wieś Wojciech Radoński, syn Antoniego, starosty stawiszyńskiego. W 1759 r. tegoż pozywała Katarzyna Skórzewska (siostra Krzysztofa - przyp.). Niedługo później coś się jednak stało z Radońskim, bo właścicielami okazali się być młodsi bracia Jana Borzymowskiego: Karol i Władysław, którzy w 1763 r. sprzedali Starkówiec kapitanowi Władysławowi Wyganowskiemu i Przespolewskiej, wdowie po Józefie Wyganowskim oraz ich dzieciom. Aby rozsądzić spory pomiędzy wszystkimi chętnymi do dóbr, w latach 1773-75 sejm RP wyznaczył specjalną komisję.
W 1780 r. dziedzicem St. i Łagiewnik był syn Józefa - Paweł Wyganowski (1756-1826), ożeniony z Marianną Wilczyńską (1761-1809). Wyganowski pomiędzy 1810 a 1819 r. wybudował dwór w Starkówcu, zaś w tym czasie posesorem majątku był przyszły dziedzic - Franciszek Przyłuski (ur. w 1800 r., brat arcybiskupa Przyłuskiego). Przyłuski w 1819 r. ożenił się z Praksedą Godlewską ze Staregogrodu, a w 1821 r. we dworze urodziła się ich córka Wiktoria Eleonora Joanna. Następne dzieci to: Józef, Władysław Prosper (1823), Kazimierz Paschalis (1825), Emilia Agnieszka Kunegunda (1827) i Antoni Stanisław (1828). Kolejny syn dziedziców zmarł mając 3 lata w 1834, a jeszcze kolejny urodził się martwy w 1838 r. Dziedzic Franciszek P. zmarł dnia 6 października 1847 r. Rok później umarł także jego syn Józef. Tak więc dobra starkowieckie w poł. XIX w. przypadły Antoniemu P. Ożenił się on z Joanną Sawicką, z którą mieli dzieci: Franciszka (ur. 1867), Ludwikę (ur. 1869) i Antoniego (ur. 1874).
W 1888 r. Starkówiec dzielił się na część wiejską i dworską. Wieś miała swoje 74 ha ziemi, 9 domów i 55 m-ców, w tym 51 katolików i 4 protestantów. Na terenie obszaru dworskiego znajdowało się 11 domów ze 161 m-cami, w tym 155 katolików i 6 protestantów. Dobra miały 370 ha, w tym 310 ha ziemi uprawnej, 27 ha łąk i 16 ha lasu. Majątek posiadał własną olejarnię, ponadto specjalizował się w hodowli bydła i produkcji nabiału. Antoni Przyłuski zmarł 2 m-ce po ślubie córki Ludwiki z Nepomucenem Chełkowskim, dnia 27 listopada 1889 r. i pochowany został w Wyganowie. Dziedzicem został syn - Franciszek, ożeniony z Józefą Białobrzeską. W 1900 r. urodziła się w St. ich córka Maria Fortunata. Dwa lata później siostra dziedzica - Stefania - wyszła za Ignacego Łyskowskiego, profesora z Uniwersytetu we Lwowie. Stara dziedziczka, Joanna z Sawickich, zmarła w tym samym roku, dnia 8 maja 1902 r.
Majątek za rządów Przyłuskich otrzymał zaszczytne miano dóbr rycerskich - Rittergut. W 1913 r. należał do Antoniego P., miał 370 ha, z czystym dochodem gruntowym 4285 marek. W 1926 r. pod zarządem Antoniego Przyłuskiego miał 390 ha, w tym 288,5 ha ziemi uprawnej, 42,5 ha łąk i pastwisk, 47,4 ha lasów, 9 ha nieużytków i 2,6 ha wody. "Czysty dochód" podawany do celów wyliczenia podatku gruntowego wynosił 1531 talarów (równowartość 4053 marek). W gospodarstwie prowadzono także hodowlę konia szlach. półkrwi. W 1930 r. wieś leżała w pow. koźmińskim i miała 215 m-ców. W latach 1943-45 nosiła nazwę Starkenort. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6800 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy:
4269_Kobylin_1911.jpg
6801 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4269_Kobylin_1940.jpg
11813600 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
4269_Kobylin_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-1209.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dł. osi W-E, fasadą skierowany na południe, podpiwniczony, parterowy i nakryty dachem naczółkowym, krytym dachówką. W obu dłuższych elewacjach nieznaczne ryzality, zwieńczone trójkątnie, czyli przechodzące w szerokie trójosiowe wystawki dachowe. Fasada na wys. parteru jest 11-osiowa, a pomiędzy oknami ryzalitu znajdują się pilastry udające kolumienki. Nad belkowaniem i gzymsem znajduje się wystawka z 3 osiami okiennymi, zwieńczona trójkątnym frontonem.
Układ przestrzenny zespołu jest w znacznym stopniu zniekształcony. Zniknęła większość dawnych zabudowań dworskich, zmienił się także przebieg niektórych dróg.

Park

Pozostałości parku z pocz. XIX w. Park został prawie w całości wykarczowany. Przed 1945 r. miał ok. 5,5 ha i rozciągał się w kier. N-S, po obu stronach podwórza gospodarczego, czyli na płn. i na południe od jego zabudowań, na niewielkim obszarze na płn. od dworu i na wąskim pasie wzdłuż rzeki w kier. południowym. Dwór wznosi się nieco na zachód od podwórza, a w kier. południowym na osi znajdował się duży, owalny podjazd, od którego szła aleja dojazdowa w kier. płd., czyli do głównego skrzyżowania we wsi.
Teren za rzeką, czyli w kier. zachodnim od dworu zajmowały podmokłe łąki, chaszcze i sporadycznie rosnące drzewa, a po wojnie wyrosły tam drzewostany, mogące obecnie wydawać się pozostałościami parku. Współcześnie teren całego zespołu dworskiego podzielono na ok. 10 działek ewidencyjnych. Park znajdował się na obszarze pomiędzy dz. nr ...1.56/1, ...1.55/13 i ...1.55/17 od południa, do dz. nr ...1.55/7 od północy.
Teren nie będący parkiem, po drugiej stronie rzeki, znajduje się na dz. należącej do ARR, nr ...1.8271/1 i ma ok. 10,6 ha obszaru.

Inne

Oficyna, nr rej.: 298 z 17.10.1968
Kuźnia, neogotycka, 1. ćw. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011