Stare

Stan obecny

Własność J.S.T.
Zamieszkały, popada w ruinę.

Historia

Dwór z 3 ćw. XIX w.
Powstanie wsi datowane jest na XV w. Na jej terenach w XIX w. znaleziono ślady osadnictwa pochodzące z dawnych wieków, m.in. popielnice z brązu. W 1578 r. Stare posiadało 18 łanów osiadłych, 1 łan pusty, 6 zagrodników i 1 pasterza. Właścicielami Starego, podobnie jak Wysokiej i pobliskiej wsi Rudny był możny ród Kościelskich h. Ogończyk. W 1618 r. było tu 6 łanów osiadłych, 4 puste, 4 zagrodników z rolą i 4 zbiegłych (?). W 1626 r. Wojciech, syn Janusza Kościeleckiego, dał całą wieś w tzw. dożywocie Krzysztofowi Kościeleckiemu, kasztelanowi nakielskiemu. W XVIII w. wieś przeszła w ręce innej możnej rodziny - Wedelskich, właścicieli Tuczna. W 1711 r. Ludwik Wedelski, pułkownik królewski wyderkował Stare Franciszkowi Ekkardowi Golczowi, znajomemu kapitanowi z pułku królewskiego. Golczowie przez pewien czas również posiadali Rudnę. W 1740 r. Ludwik Wedelski sprzedał Stare Konstantemu z Bytynia Kurnatowskiemu h. Łodzia, swemu zięciowi ożenionemu z Elżbietą Jadwigą Wedelską. Warunkiem zapewne było zapisanie posagu na tych dobrach, w wys. 80 tys. talarów. Ostatecznie Konstanty zapisał żonie "tylko" 50 tys. talarów, co na owe czasy i tak było sumą ogromną. Oprócz Starego posiadał on dobra Szódka, Strzemiany i Orla w województwie poznańskim. W poł. XVIII w. sprzedał Stare za 100 tys. złp. Andrzejowi Konradowi Gostomskiemu h. Nałęcz, regentowi ziemskiemu wschowskiemu. Ten ożeniony był z Julianną Komierowską, córką Franciszka i Marianny z Tuchołków. Warto tu dodać, że Julianna była siostrą dziedzica Komierowa pod Sępólnem Krajeńskim - Stanisława Komierowskiego. Andrzej Gostomski był budowniczym kaplicy rodowej w Starem. Gospodarował tu zapewne do czasów przejęcia wsi przez Prusaków, po dokonaniu III rozbioru Polski. Stare znalazło się w prowincji Posen. Dziedzic miał synów: Jana Nepomucena Andrzeja i Stefana, który odziedziczył Stare. Stefan ożenił się z Haliną Wiesiak, z którą miał córkę Barbarę Zofię. Gostomska w 1831 r. wyszła za hrabiego de Verbno Rydzyńskiego z Nieżychowa. Od ok. 1840 r. dzierżawcą Starego został Klawitter, którego córka Caroline, zamężna za Orlanda, była właścicielką Starego od 1853 r. Mniej więcej w tamtym czasie, na skutek pruskiej ustawy uwłaszczeniowej założone zostały w pobliżu wsi nowe folwarki: Marienwald (Maryniec) oraz Orlandshof (współczesne Gmurowo). W tym drugim w latach 70. osiadła rodzina Jahnów, zaś Orlandowie gospodarowali na Maryńcu i Starem. W 1885 r. majętność tworzyła tzw. okrąg dworski o pow. 1295 ha, w tym 825 ha ziem uprawnych, 89 ha łąk i 235 ha lasów. Czysty dochód gruntowy wynosił 12678,45 marek. W całym okręgu znajdowało się 18 domów z 279 m-cami, w tym 193 katolików i 86 ewangelików. Majątek posiadał własną cegielnię; specjalizował się w hodowli bydła czarno-białego rasy holenderskiej. W 1886 r. po ojcu Guido Orlandzie majątek przejął jego syn Richard. Stare posiadało w tymże roku 1126,80 ha. Po wyzwoleniu Polski w 1919 r. Kurt Orland nie opuścił gospodarstwa i wraz z całą rodziną przyjął obywatelstwo polskie. W 1935 r. pod nowe osady częściowo rozparcelowano grunta majątku. W gospodarowaniu lasem dziedzicowi pomagał leśniczy Oskar Lüpke. Orlandowie nigdy nie angażowali się w sprawy polityczne. Byli dobrymi gospodarzami, a dziedzic także zapalonym hodowcą zwierząt i myśliwym. Podczas 2. wojny światowej dziedzice pomagali Polakom, wspierali też robotników przymusowych. Na wojnie poległ ich starszy syn, Joachim Albrecht. Pomimo nakazu władz, 22 stycznia 1945 r. nie opuścili domu. Być może nic by się nie wydarzyło, gdyby nie jeden z przybyłych do wsi robotników, tzw. kongresowych, który złożył fałszywy donos na dziedzica. W dn. 29 stycznia 1945 r. żołnierze radzieccy zastrzelili Kurta Orlanda i jego rodzinę w piwnicy domu. Po wojnie w dworze utworzono mieszkania, zaś folwark stał się siedzibą PGR-u, zlikwidowanego w latach 90. XX w. W ostatnich latach cmentarz Orlandów został uporządkowany i zrekonstruowany przez p. Henryka Banasia. Odlano nowe krzyże, wyrzeźbiono też figurę nagrobną znaną ze starych fotografii. Ku pamięci właścicieli wystawiono tablicę pamiątkową w jęz. polskim. Ich nazwiska znajdują się także na zbiorowej mogile na cmentarzu ewangelickim: Kurt Orland (ur. 25.07.1888), Charlotte z d. Peschko (ur. 28.07.1888), Marion zamężna Goetze (ur. 08.07.1914, córka) oraz Karl Heinrich (ur. 04.04.1928, syn).
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Forum internetowe "Dawna Piła": http://www.forum.dawna.pila.pl/viewtopic.php?f=4&t=1188;
Geoportal, Mapster:
http://www.amzpbig.com/maps/2768_Preussenfeld_1937_300dpi_AMPG.jpg
http://www.amzpbig.com/maps/2767_Krojanke_1936.jpg
Zdjęcie Kurta Orlanda z serwisu "Dawna Piła", pochodzi od p. Romana Chwaliszewskiego z Piły.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi zbliżonej do NW-SE, fasadą zwrócony w kierunku NE. Budynek parterowy, nakryty dwuspadowym dachem. W 11-osiowej fasadzie centralnie umieszczony 3-osiowy ryzalit, poprzedzony schodami, zwieńczony wystawką z trójkątnym frontonem.

Park

Park z poł. XIX w. W zasadzie można przyjąć, ze park zajmuje działkę ew. nr ...10/12 o pow. 2,5451 ha. Fizycznie jest on nieznacznie większy, dochodząc do budynku dworu w części północnej. Z obszaru parku wydzielono też dwie niewielkie działki: nr ...10/8 i ...10/9, liczące 1000 i 1500 m. kw. (Geoportal, 20.02.2017 r.)

Inne

Cmentarz rodowy Orlandów z neogotycką bramą, poł. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011