Opatówko

Stan obecny

Własność JST, mieszkania.

Historia

Dwór z k. XIX w. / pocz. XX w.
Opatówko to wieś leżąca pomiędzy Drogą Krajową nr 92 a Autostradą Wielkopolską, w odległości 6,8 km na zachód od centrum Wrześni. Istniała już w późnym średniowieczu. W 1. poł. XIII w. była dziedzictwem kleryka Absalona, syna Bernarda z Pulwicy. W 1257 r. ów Absalon dał ją kapitule gnieźnieńskiej, w zamian za Wyszaków spod Zaniemyśla. Natomiast dziesięcinę z Wyszakowa, opłacaną klasztorowi lubińskiemu, zamieniono na dziesięcinę z Opatówka. W 1357 r. król Kazimierz Wielki potwierdził posiadłości kościoła gnieźnieńskiego, zaś w 1364 r. wieś weszła w skład diecezji poznańskiej. Przez kolejne stulecia była to tzw. wieś prestymonialna.
Folwark dostarczający zyski dla kościoła zarządzany był przez dzierżawców (tenutariuszy). Pierwszym znanym (którego znajdujemy w dostępnych nam zapiskach) był ks. Adrian Żernicki, kanonik gnieźnieński w 1620 r. W 2. poł. XVII w. wsią zarządzali Piotr i Marianna Gorazdowscy, następnie Piotr Antoni i Anna Brodziccy (okres 1680 - koniec XVII w.). Piotr B. zmarł dnia 5 stycznia 1697 r. Jeszcze w tym samym roku wdowa, Anna Brodzicka, wyszła za Krzysztofa Jaraczewskiego h. Zaremba. Żałoba żałobą, ale trzeba było pilnować interesów oraz pracy w gospodarstwie, poza tym był to okres niepokojów po wojnach które wykończyły Rzplitą, pełen przemarszów wojsk, kup wałęsającego się chłopstwa, zaraz i innych nieszczęść.
W zapiskach metrykalnych z XVIII w. przewijają się nazwiska: Kaniewskich, ekonoma Jana Stabierskiego (1721), Lipskich (1. poł. XVIII w.), Kopańskich (poł. XVIII w.), posesora - pułkownika Karola Leszczyńskiego (1765), dzierżawcy Antoniego Podgórskiego (1767), Franciszki Loga (1776), posesora Michała Romana (lata 70.), posesora Józefa Logi z żoną Franciszką Jaraczewską (1773-81), Franciszka Ksawerego Pstrokońskiego h. Poraj, z żoną Franciszką z Mleckich (1785); posesora Stanisława Modlińskiego (1793), Modlińskich (1796), posesorki Katarzyny z Drzewieckich Zawadzkiej (pocz. XIX w.), posesora Tomasza Salkowskiego (1824).
W 1752 r. w miejscu starego kościoła, Leon Morawski, archidiakon gnieźnieński, wystawił nową świątynię, również drewnianą. W XVIII w. Opatówko leżało w pow. gnieźnieńskim, zaś wsie należące do parafii, czyli Podstolice, Mała Górka, Zasutowo i Żerniki do powiatu pyzdrskiego. Sporadycznie w zapiskach pojawiają się nazwiska miejscowych plebanów; w 1820 r. zmarł ks. Jan Grzybowski i pochowany został w Opatówku.
Po sekularyzacji dóbr kościelnych folwark został przejęty przez rząd pruski. W 1872 r. właścicielem dóbr o pow. 707 mórg był Józef Wolski. W 1882 r. sprzedał O. ponownie w ręce niemieckie. W 1885 r. wieś leżała w pow. średzkim, miała 12 domów i 114 mieszkańców. Obszar gruntów majątku obejmował 217,57 ha. Gospodarstwo posiadało własną cegielnię, ponadto znane było z wydobycia torfu. Pod koniec XIX w. wybudowany tu został, prawdopodobnie dla rodziny Schillingów, opisywany dwór. Ciekawostką jest fakt, że w Opatówku pochowany został (w 1888 r.) Kazimierz Kierski h. Jastrzębiec, syn Telesfora i Stanisławy z Koszutskich.
Pod koniec XIX w. wieś podzielono na część kościelną Opatowko (północna połowa wsi) i zespół dworski Offenberg. Sprawnie zarządzany majątek zyskał miano dóbr rycerskich - Rittergut. W 1913 r. miał on 269 ha, w tym 221 ha ziemi ornej i 34 ha łąk i pastwisk. Czysty dochód gruntowy wynosił 3516 marek. Na inwentarz dworski składało się 25 koni, 110 krów dorosłych i 40 cielaków, ponadto 200 sztuk trzody chlewnej. Właścicielem był August Schilling z Charlottenburga, a zarządcą Willy Schilling. Z kolei do majątku kościelnego należało 47 ha ziemi, w tym 37 ha roli. Czysty dochód gruntowy wynosił 335 marek. Zarządcą tego gospodarstwa był Lorenz Matuszak.
W 1926 r. 265-hektarowe dobra należały do Stanisława Rurka z Poznania. Na obszar ten składało się 220 ha ziemi uprawnej, 74 ha łąk i pastwisk, 3 ha lasu i 8 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 1172 talary. W 1930 r. wieś leżała w pow. średzkim i miała 130 m-ców. W księdze adresowej jako dzierżawcę podano Willy Schillinga, aczkolwiek przypuszczamy, że jest to błąd powstały na skutek przedruku. Kowalem we wsi był M. Fiks. W latach 1939-45 całą wieś nazwano Offenberg. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. W 1950 r. powstał PGR (spółdzielnia rolnicza?), zlikwidowany ustawowo na pocz. lat 90. XX w. Na przełomie lat 70 / 80 dwór został przebudowany.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811853 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_(2000)_Nekla_1911_APP_Sygn._M.top.25-1546-1.jpg
11780469 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_Nekla_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór w O. wybudowano w stylu późnoklasycystycznym, na zach. skraju parku i stanowił on zarazem wschodnią pierzeję podwórza folwarcznego. Jest to budynek fasadą skierowany na zachód, piętrowy i nakryty dachem dwuspadowym. Wejście osłonięte czterokolumnowym portykiem, poprzedzone zwężającymi się schodami, ujętymi półokrągłymi murkami. Reprezentacyjny podjazd znajdował się od strony wschodniej dworu i być może niegdyś ta elewacja stanowiła jego fasadę? Na osi wejścia głównego, w kier. wschodnim odchodziła główna parkowa aleja.

Park

Park z XIX / XX w. o pow. 3,03 ha. Za obszar parku uznajemy zadrzewiony obszar rozciągający się pomiędzy dworem, drogą od północy i polami od wschodu i południa. Bez łąk, pól i nieużytków w zach. części zespołu. Przed 1945 r. park ozdobny rozciągał się jedynie na południowej połowie tego obszaru, czyli pasem o szerokości ok. 80 metrów - w kierunku wschodnim (z niewielkim odchyleniem południowym), na odległość ok. 180 m. Wiekowe drzewa rosnące w północnej części podanego obszaru, wyrosły tu po 2. wojnie światowej. Na mapie z 1911 r. nie są w ogóle zaznaczone jako drzewostan, natomiast w 1944 r. teren ten oznaczono jako sad. Jest też widoczny duży staw - na płn. od dworu - obecnie wyschnięty.
Ciekawostką jest też drugi staw, nie stanowiący obszaru parku, ale znajdujący się w obrębie zespołu dworskiego i współczesnej dz. ewid. nr ...12/8., w jej południowo-zach. części. Dookoła tego stawu rosły drzewa, a po jego wschodniej stronie była droga prowadząca na południe. Obecnie jest prawie całkowicie wyschnięty, a drzewa prawdopodobnie wycięto. Na wschód od niego, a na płd. od parku, powstały nowe zabudowania gospodarcze, prawdopodobnie powojennego PGR-u.

Inne

Zabudowania gospodarcze: stajnia, stodoła, chlewnia i obora, k. XIX w.
We wsi: kościół, drewn., par. p.w. świętej Katarzyny Aleksandryjskiej
Dom zabytkowy (nr 2) z 4. ćw. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011