Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

robert rydwelskiTomek MalikMarek Kujawa

Gaj Mały

Klein Gay

Województwo:wielkopolskie
Powiat:szamotulski
Gmina:Obrzycko
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy, nr rej.: 1433/A z 11.04.1973
Park:nr rej.: 1771/A z 9.04.1975

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z pocz. XIX w., pałac z poł. XIX w.
Gaj Mały to wieś leżąca 4,5 km na płn.-zachód od centrum miasta Szamotuły i 25 km na północ od Gaju Wielkiego. Powstała zapewne pod k. XIII w. i należała do Tomisława z Szamotuł. Pierwsza wzmianka pisana pochodzi z 1292 r. Do dziedziców z Sz., czyli późniejszych Świdwów, należała także przez kolejne 150 lat i była wsią szlachecką. Wśród licznych zapisek trudno stwierdzić, które dotyczą opisywanej wsi, gdyż ówcześni skrybowie nie odróżniali Gaju "Wielkiego" i "Małego", zaś tego drugiego miana po prostu w zapiskach nie znajdujemy. Tak więc wieś aż do III rozbioru Polski nazywana była po prostu "Gajem" (potwierdzają to mapy archiwalne). Na pocz. XVI w. należała do Łukasza z Górki, od którego w 1560 r. nabył ją wyderkafem Kasper Bobrownicki. Żoną Kaspra była Katarzyna Czacka, wdowa po Andrzeju Witkowskim. Kasper sześć lat później kupił od Górki także połowę Szczepankowa. Drugą połowę odkupił w 1571 r. od Jana Świdwy z Szamotuł. Mieli z Katarzyną synów: Marcina, Łukasza i Wojciecha oraz córki: Barbarę zam. za Smuszewskiego, Jadwigę zam. za Marcina Młodawskiego i Elżbietę, zam. za Stanisława Kurnatowskiego i później Stanisława Rozbickiego (żyli oni do 1603 r.). Synowie odziedziczyli Gaj, ale część wsi należała także do kościoła parafialnego w Szamotułach.
Łukasz w 1574 r. zapisywał posag i wiano żonie Annie Przystankowskiej; powtórnie ożenił się w 1585 r. z Anną Bronikowską, córką Stanisława. W 1592 r. kupił część Rudek i Szczepów od Marcina Młodawskiego. Pod koniec XVI w. Gaj należał do Prokopa Broniewskiego h. Leliwa, następnie jego syna Jana (z matki Chobieńskiej). Jan ożeniony był z Urszulą Świdwą - córką Jana, posiadał Stobnicę i wsie: Podlesie, Brączewo, Jaryszewo i Piotrówko, a także opisywany Gaj. W r. 1600 wraz z żoną całe części wsi Szczuczyno i Gaj oraz pustek Pęczkowo sprzedali wyderkafem bratu, Marcinowi B., a części miasta Stobnicy i wsi Bręczewa, Podlesia i Gałowa za 5 tys. złp. wyderkowali Janowi Grocholskiemu z Oporowa. Urszula Broniewska Świdwianka w 1609 r. sprzedała części wsi Gaj, Szczuczyno i pustki Pęckowo z młynem Grabowiec - Marcinowi Broniewskiemu, za kwotę 30 tys. złp.
Kolejnym dziedzicem Gaju był Adam Bobrownicki h. Doliwa, syn Jerzego i Zarembianki, miecznik sieradzki, który pochodził z zupełnie innego odłamu tej rodziny, przybyłego do Wielkopolski z pow. chęcińskiego. W 1653 r. ożenił się on z Marianną Kąsinowską, wdową 1-o v. po Mikołaju Broniewskim. W tym samym roku wydzierżawili oni Gaj Andrzejowi Sczanieckiemu h. Ossoria. Adam B. zmarł w 1668 r., zaś Gaj odziedziczyła Marianna, która miała ponadto oprawę na tej wsi. Dziedziczką Gaju nazywana była jeszcze w 1699 r., zmarła w latach 1600-1706. Dziećmi Adama i Marianny Bobrownickich byli: Katarzyna zam. 1-o v. Kotkowska, 2-o v. Żychlińska, Zofia zam. za Aleksandra Kotkowskiego, Jan, Bogusław oraz Stefan. Tenże Jan, starosta przedborski, ożenił się z Elżbietą Stanówną. Funkcję starosty ex equo z Janem pełnił brat Bogusław, ożeniony z Teodorą Orzechowską. Miał z nią synów: Jana, Aleksandra i Stefana; zmarł przed 1726 r.
Jan Bobrownicki (młodszy) ożenił się z Anną Marcjanną Mielęcką, córką Samuela i Twardowskiej. Pisał się "na Bobrownikach", ale zapewne odziedziczył Gaj po ojcu. Zmarł ok 1760 r., a Mielęcka w 1787 r. Mieli czworo dzieci: Mariannę Helenę, Teodorę, Zofię oraz Pawła. Jednak ich dalsze losy nie były już związane z Gajem...
Z Gajem natomiast dość mocno wiązała się wieś Brączewo - położona zaledwie kilka km na płn., gdzie w 1783 r. w chrzcie Apolonii - córki Powalskich - uczestniczył Wojciech Dramiński, posesor Gaju. Oczywiste jest, że działo się to w Małym Gaju (chociaż wieś tak się jeszcze wtedy nie nazywała). Jedynie drogą poszukiwań w "Regestach" i skojarzeń, możemy dojść historii wsi w tym najciekawszym okresie, gdy przechodziła ona w ręce Raczyńskich. Tu wynika pewna rozbieżność co do budowniczego pałacu w Gaju Małym, oficjalnie jest nim Filip Nereusz Raczyński h. Nałęcz (1747-1804), syn Michała Kazimierza i Krystyny Katarzyny Krassowskiej h. Jastrzębiec. Polityk, poseł na sejm, starosta mieściski, a także generał-major wojsk koronnych. W 1784 r. ożenił się z Michaliną hr. Raczyńską, z którą mieli pięcioro dzieci: Edwarda (1786-1845), Atanazego (1788-1874), Konstancję, Aleksandra i Matyldę. Problem w tym, że prześledziliśmy zapiski dot. generała i nigdy nie był on posiadaczem tegoż właśnie Gaju. Począwszy od 2. poł. XVIII w. mieszkał w Chobienicach, bywał w Gołańczy, Lubaszu, w 1784 r. kupował od Kazimierza R. "Woynowice, Łagwy, Kozłowo, Szewce, Zgoda, Wiktorowo, w p. pozn., Dakowo Kościelne, D. Suche, Uścięcice i Dobra w p. kość., Rogalin i Swiątniki w p. pozn". Następnie w 1787 r. był dziedzicem Niemieczkowa, a w 1789 r. także wsi Dakowy Mokre, gdzie wybudował nową zakrystię przy kościele, a w 1790 r. opasał murem cmentarz kościelny. Później mieszkał w rodzinnym Rogalinie, gdzie w 1804 r. zmarł i pochowany został w kaplicy dworskiej.
I tu pojawia się drugi Filip Raczyński (Filip Stanisław), który bardziej nam pasuje do opisu, albowiem urodził się w Gaju (!) w 1761 r. Był posesorem, później dziedzicem Brączewa w parafii Stobnica. Ożenił się z Dorotą Nieżychowską h. Pomian. Mieli oni pięcioro dzieci, w tym Jana Nepomucena, Karolinę i Franciszkę. Zmarł w 1804 r. w Poznaniu (!) i pochowany został u Berbardynów. Mieszkając 8 km od Gaju, może to on był włascicielem tej wsi i wybudował tu opisywany pałac? Nic nie stało na przeszkodzie, aby później dobra te nabyli jego krewni z linii rogalińskiej i założyli tu swoją ordynację. Właścicielem Gaju został w latach 20. XIX w. Atanazy - spadkobierca Filipa Raczyńskiego - generała.
W 1825 r. Atanazy Raczyński założył ordynację rodową, która obejmowała ponad 10 tys. hektarów. Siedzibą ordynacji został pałac w Gaju Małym, zaś jej właściciele byli członkami pruskiej Izby Panów. Atanazy był znaną postacią ówczesnej polityki, dyplomatą, historykiem sztuki i kolekcjonerem, zaś przede wszystkim posłem króla pruskiego w Kopenhadze i tajnym radcą króla. W 1816 r. ożenił się z Anną Elżbietą ks. Radziwiłł na Nieświerzu h. Trąby, dla której był to mezalians, gdyż wyszła za "zwykłego hrabiego". Jednak miała z nim troje dzieci, aczkolwiek zawsze traktowała męża jak kogoś gorszego. Byli to: Karol Edward (1817-1899), Wanda Izabela Klara i Teresa. W 1845 r. Atanazy wybudował obok starego pałacu nowy budynek, który później (w 1861 r.) rozbudowano o trójkondygnacyjną wieżę z łukowatą bramą przejazdową. W latach 1862-65 do pałacu dobudowano prostopadłe skrzydło oraz cylindryczną basztę. W skrzydle tym Atanazy umieścił swoją słynną kolekcję obrazów.
Początkowo następcą ojca (II ordynatem) został Karol Edward, ożeniony z Karoliną Wilhelminą Gettingen-Wallenstein (1831-1898), jedak ci nie doczekali się dzieci, tak więc szukano innego kandydata... Brat Atanazego - Edward - miał syna Rogera, jeszcze sprzed związku z Potocką. Ten jednak zmarł w 1864 r., więc na ordynata typowano jego syna ze związku z Potocką - Rogera Maurycego (1820-1864). Żonami Rogera były kolejno: Maria Ernestyna Gotschall (1822-1851) i Konstancja Lachmann (1834-1874). Znane były jego miłosne perypetie, które irytowały Atanazego, więc ten postanowił wykluczyć Rogera i jego potomstwo z dziedziczenia ordynacji. Na swego następcę wyznaczył kuzyna z linii kurlandzkiej - Zygmunta Edwarda von Raczyńskiego, syna Wilhelma Leopolda i Marii Lüdinghausen-Wolff. Oprócz Zygmunta ciż mieli córki Adelę i Emilię.
W zasadzie dalsze losy Raczyńskich nie dotyczą już bezpośrednio Gaju Małego, który stał się jednym z folwarków wchodzących w skład ordynacji, zaś jej siedzibą była Zielona Góra (Augustusburg). Dla formalności dodajmy, że Zygmunt von Raczyński (1861-1937), w 1894 r. ożenił się z Antoniną Józefą Marią Pauliną von Bönninghausen gennant von Budberg. Nominację na III ordynata obrzyckiego otrzymał w 1899 r. i wtedy przeprowadził się z małżonką z Drezna do Obrzycka. Mieli pięcioro dzieci: Cecylię Karolinę, Teresę Marię, Zygmunta Emeryka (ur. w 1901 r.), Andrzeja (ur. w 1910 r.) i Wilhelma Józefa (ur. w 1914 r.). Ostatnim ordynatem na Obrzycku został Zygmunt Emeryk von Raczyński.
W 1885 r. Gaj Mały (Gay) stanowił dominium w pow. szamotulskim o pow. 2221 mórg. Na terenie domeny znajdowało się 10 domów z 231 m-cami, w tym 155 katolików i 72 ewangelików; 76 analfabetów. Właścicielem tego majątku (zarządcą) był wówczas Karol Raczyński. W 1926 r. dobra Gaj Mały liczyły 568 ha, w tym 528 ha ziem uprawnych, 20 ha łąk i pastwisk, 1 ha lasu, 18 ha nieużytków i 1 ha wody. Gospodarstwo posiadało własny pług parowy i kolejkę polną. Czystyu dochód gruntowy w 1926 r. wynosił 2917 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 767 m-ców. Zygmunt Raczyński h. Nałęcz opuścił majątek w styczniu 1945 r. Dodajmy, że jego brat Wilhelm Józef był w czasie okupacji dyrektorem biblioteki Raczyńskich w Poznaniu. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Klein - Gay. Po 2. wojnie światowej całość dóbr zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu P.A.N.;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Wielka genealogia Minakowskiego "Wielcy.pl", Marek Jerzy Minakowski;
Teresa Zielińska "Poczet Polskich Rodów Arystokratycznych", Poznań, 1997;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11812080 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_Samter_1940_APP_Sygn._M.top.25-980.jpg
5450 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_Samter_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neobarokowy. Budynek stanowią dwie oddzielne bryły - większa wzniesiona w osi W-E i skierowana fasadą na południe, oraz mniejsza (stary dwór) - prostopadła do niej, z wejściem usytuowanym od strony wschodniej. Na połączeniu tych brył znajduje się wieża z łukowato sklepioną bramą przejazdową. Na zachód od kompleksu znajduje się analogicznie rozbudowana oficyna z galerią i kaplicą. Z pałacem połączona jest ona murem. Pałac był wielokrotnie rozbudowywany, zaś podczas ostatnich prac ujednolicono jego wygląd, ozdabiając formami neogotyckimi. Ponadto elewacje urozmaicone są elementami w stylu rokoko, np zdobienia okien. Obydwie bryły nakryte są dachami czterospadowymi. Mniejsza - wschodnia - posiada taras od str. wschodniej, na który prowadzą dwubiegowe schody. Nad bramą wjazdową umieszczony jest herb Raczyńskich - Nałęcz. Kartusz z herbem znajduje się także w elewacji płn. pałacu. Ciekawostką są umieszczone na galerii kopie posągów antycznych - Dionizosa, Heraklesa i Kory. We wnęce nad bramą przejazdową znajduje się także posąg Apolla.
Układ przestrzenny zespołu jest całkowicie zniekształcony. Zniknęła część zabudowań znajdujących się na płd. od pałacu, budynki w parku leżące na wschód od pałacu, oddzielone od niego stawem i droga która przechodziła pomiędzy zabudowaniami pałacowymi (teraz jest tam mur). Zmienił się także układ podwórza gospodarczego.

Park

Park z XIX w. składający się z części płd. - wokół pałacu - o pow. 5,045 ha i części płn., założonej w XX w. zapewne jako sad owocowy - po drugiej stronie drogi dzielącej założenie - o pow. ok. 3,5 ha. W parku zachowała się aleja lipowa.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.