Dzierżnica

Stan obecny

Ruina. Prawdopodobnie własność JST.

Historia

Pałac z k. XIX w.
Dzierżnica to wieś leżąca 14 km na płn. wschód od Środy Wielkopolskiej. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1319 r., kiedy to książę Władysław Łokietek potwierdził darowiznę wsi Garby - Janowi ze Świerczyny, bratu Macieja, którą wyłączono z opola wsi Drsechcza (Dzierznicy). Z zapiski tej wynika także, że wieś D. znajdowała się pod jurysdykcją grodu w Gieczu. Wybudowano tu zamek obronny, którego relikty istniały jeszcze w połowie XIX wieku. We wsi odnaleziono także liczne relikty wcześniejszego osadnictwa i skarb monet o wadze 20 kg.
Kolejne wzmianki o wsi pochodzą dopiero z poł. XV w., gdy jej dziedzicem był Andrzej, który w 1450 r. zapisywał po 50 grzywien posagu i wiana żonie Dorocie. Zapewne bratem Andrzeja był Szymon, współdziedzic D., wraz z synem Tomaszem. W 1476 r. Andrzej sprzedał temuż bratankowi 1 łan ziemi w Dzierznicy. Pod koniec XV w. Tomasz był już jedynym dziedzicem wsi, zaś po nim dobra odziedziczyli Jan i Andrzej Dzierzniccy. Jan zmarł w 1513 r.; wraz z n.n. Anną mieli syna Jana. Pozywali tegoż w 1516 r. Maciej, Wincenty i Michał D-ccy, synowie Andrzeja, o wygnanie z części wsi rodzinnej. Pozostali bracia, czyli Bartłomiej i Jakub, sprzedali swe 2 łany osiadłe i 4 łany puste w Dz. - Jadwidze Modliszewskiej i synom Piotra Piątkowskiego: Wojciechowi i Gawłowi.
Spośród wszystkich w. wymienionych, w latach 40. XVI w. żył już tylko Bartłomiej, ożeniony z Katarzyną Podlewską, a oprócz niego wdowa po Wojciechu - Barbara Przyjemska i jej dzieci: Anna i Helena oraz Jan i Małgorzata z 2-go męża Podlewskiego. Helena D. wyszła za Przecława Sławińskiego, a w 1561 r. sprzedali całe swoje części w D. i Milesznej Górce (ob. Targowej G.) - Kasprowi Ciosnowskiemu. Na innym dziale siedział w tym czasie syn Bartłomieja - Jan Dzierznicki. W 1567 r. zapisywał on żonie Annie Konarskiej po 300 złp. posagu i wiana. Trzy lata później sprzedał swoją część Dzierznicy Ciosnowskiemu, za kwotę 3 tys. złp.
Po Kasprze C. Dzierznicę odziedziczył jego syn Stanisław. Sprzedał on dobra Marcinowi Kunińskiemu (Konińskiemu?). Ten z różnymi żonami (m. innymi Jadwigą Mierzewską) miał synów: Stanisława, Wojciecha, Mikołaja, Jana, Dobrogosta i Bartłomieja. Zmarł przed 1612 r. Wieś podzielona na wiele części znalazła się w rękach Mikołaja i Jana Kunińskich, a na częściach Ciosnowskich siedziały: córka Kaspra - Dorota, żona Marcina Krzeczkowskiego i Helena żona Wojciecha Łaskawskiego.
Obie te rodziny (Kunińcy i Ciosnowscy) zniknęły ze wsi przed połową XVII w. zaś dziedzicem w 1651 r. był Jan Zabłocki. Przetrwał on we wsi "potop" szwedzki, ponadto "dorobił się" dwóch synów: Krzysztofa i Stanisława. Panowie ci w 1664 r. wydzierżawili wieś Tomaszowi Gowarzewskiemu. Dziesięć lat później Stanisław sprzedał swoją połowę bratu, z wyjątkiem jednego poddanego, którego dał w 1675 r. Wojciechowi Zdzychowskiemu. Z kolei Krzysztof w tym samym roku zapisał 6 tys. złp. swej żonie Izabelli Dunin, piszącej się ze Skrzynna.
Pod koniec XVII w. w zapiskach o wsi D. znajdujemy Parczewskich, Malczewskich i Jerzmanowskich. Ciż Parczewscy (Wojciech i Anna z d. Rokossowska) byli chyba najważniejsi, zaś w Dzierznicy urodziło się kilkoro ich dzieci. W 1700 r. Wojciech Parczewski sprzedał wieś Stanisławowi Przyłuskiemu, synowi Krzysztofa, za kwotę 35550 złp. Żoną tegoż była Konstancja Otrębusz, która po jego śmierci w 1708 r. kilka lat samotnie prowadziła majątek, a następnie wyszła za Jana Sławoszewskiego. W marcu 1715 r. Jan został "okrutnie zabity nocą" w D., a w maju urodziła się ich córka Petronella. Czy do morderstwa ręce przyłożyły dzieci Stanisława Przyłuskiego? Tego nie wiemy. W każdym razie to oni mieli odziedziczyć wieś po śmierci ojca. Byli to bracia Stanisław i Jan oraz siostry: Marianna zamężna za Józefa Nossowicza i Franciszka panna, która później (w latach 30.) wyszła za Jana Drzewieckiego. W 1726 r. bracia Przyłuscy sprzedali wieś Antoniemu Józefowi Bojanowskiemu h. Junosza, podstolemu kaliskiemu, ożenionemu z Jadwigą Szczurską, córką Andrzeja i Konstancji Wierusz-Kowalskiej.
Bojanowski w 1737 r. sprzedał Dzierznicę Bartłomiejowi Krzywosądzkiemu h. Pogoria, synowi Łukasza i Katarzyny Ponińskiej. Ten długo się nie nacieszył nowym majątkiem, bo w 1740 r. udał się do Pana. W zw. z tym wdowa na którą spadł posag 9 tys. złp., zapisała niezwłocznie dużą sumę karmelitom bosym w Poznaniu, a 500 złp. odpaliła siostrzeńcowi - Józefowi Zagórskiemu (synowi Wojciecha i Teresy Sz.). Przez jakiś czas zarządzała majątkiem przy pomocy posesora Wiktora Bruczkowskiego, następnie wraz z synami Nereuszem i Adamem sprzedali wieś Franciszkowi Mieszkowskiemu h. Odrowąż. Żoną dziedzica była Katarzyna Balbina Płonczyńska, córka Piotra i Wiktorii Witoskiej (może Witkowskiej?). Dziedziczka miała okrutnie srogiego brata Macieja - chorążego królewskiego. Okrutny - bo wydał poddaną która uciekła do Dzierznicy z dóbr Anny z Bnińskich Radolińskiej. Dziedzic Mieszkowski zmarł w 1776 r.; miał z Płonczyńską jedynego syna Ignacego. W kolejnych latach posesorem Dzierznicy był Andrzej Karczewski. Ignacy M., podkomorzy królewski, siedział we wsi do 1790 r., kiedy to sprzedał dobra Onufremu Krzyckiemu h. Kotwicz, za kwotę 114 tys. złp.
Po III rozbiorze Polski wieś znalazła się pod zaborem pruskim, a jej kolejnym właścicielem został Jan Kanty Wolski, pułkownik WP, ożeniony z n.n. Marianną (zwaną "generałową"). Dziedziczka zmarła na suchoty, dnia 29 kwietnia 1810 r. Dziedzic po zakończeniu kariery wojskowej został sędzią powiatu średzkiego; zmarł 13 czerwca 1815 r. Po okresie Księstwa Warszawskiego, wieś przeszła w ręce gen. Amilkara Kosińskiego, zapewne kolegi z wojska "generała" Wolskiego. Syn Wolskiego wyjechał do Anglii, gdzie przez wiele lat był profesorem w Glasgow. Jego syn Felicjan (czyli wnuk Jana Kantego) w 1867 r. otrzymał pierwszą nagrodę w Akademii Wojskowej w Woolwich i został mianowany porucznikiem - inżynierem.
W latach 20. XIX w. dobra pozostawały pod zarządem posesorów: Józefa Radkiewicza, a następnie Marka Kowalskiego, ożenionego z Marianną Modlińską. Kowalscy siedzieli tu do lata 1824 r., a następnie posesję przejęła Katarzyna Moraczewska. Ekonomami majątku byli wówczas Łukasz Krzyżański z żoną Józefatą Karczewską. W tym samym roku zmarł dziedzic Kosiński.
W 1830 r. we wsi ślub zawarli Roch Mielcarzewicz (syn Kajetana i Anastazji Orlikowskiej) z Kornelią Czochron (córką Kazimierza i Katarzyny Łagowskiej). Trzy lata później we wsi zmarła 50-letnia Weronika Zbijewska. W tym czasie majątkiem zarządzali posesorzy Nikodem Szafarkiewicz i jego żona Rozalia Suppinger. W latach 30. i 40. we wsi urodziło się kilkoro ich dzieci. Prawdopodobnie w tym okresie dziedzicem wsi był Władysław Kosiński, którego w Regestach znajdujemy dopiero w 1845 r. z okazji urodzenia się Adelajdy Jadwigi - córki jego i Emmy z Węgierskich. W 1847 r. wieś przeszła na własność dotychczasowych posesorów.
Nikodem i Rozalia Szafarkiewicz w 2. poł. XIX w. sprzedali wieś Ignacemu Niemojewskiemu h. Szeliga, ożenionemu z Antoniną Chłapowską h. Dryja. W 1878 r. urodził się tutaj ich syn Jan Wincenty Ewaryst. W latach 1884-1885 Niemojewski przy pomocy architekta Z. Gorgolewskiego wybudował we wsi opisywany pałac. Jeszcze przed 1900 r. przebudowane zostały wnętrza budynku. Niemojewski posiadał też Pogrzybowo, a w 1892 r. dementował w "Dzienniku Poznańskim" pogłoski o sprzedaży tego majątku.
W 1885 r. Dzierznica leżąca w pow. średzkim stanowiła wieś oraz dominium o pow. 1463 mórg. W części wiejskiej znajdowało się 8 domów z 75 m-cami, w tym 1 ewangelik; 17 analfabetów. Na części dominalnej było 11 domów ze 126 m-cami wyznania katolickiego, w tym 58 analfabetów. Na przeł. XIX i XX w. Niemojewski sprzedał D., a w 1904 r. wykupił z rąk niemieckich majątek Garby. Zmarł dnia 22 lipca 1910 r. i pochowany został w Gołuchowie.
W 1913 r. dobra rycerskie Dzierznica miały 383 ha obszaru, w tym 301 ha ziemi uprawnej, a czysty dochód gruntowy wynosił 3777 marek. Na inwentarz żywy gospodarstwa składało się 40 koni, 140 sztuk bydła dorosłego i 10 cielaków. Właścicielem był wówczas Feliks Wize. Obecna forma nazwy wsi "Dzierżnica" zaczęła się pojawiać w okresie międzywojennym. W 1926 r. pod zarządem Feliksa Wize dobra obejmowały 374 ha, w tym 297 ha ziemi uprawnej, 56 ha łąk i pastwisk, 10 ha lasu oraz 11 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 1259 talarów. W 1930 r. wieś liczyła 214 mieszkańców, a do dworu należało 385 ha gruntów. We wsi był ponadto wiatrak F. Jagodzińskiego. We wrześniu 1939 r. we wsi znajdowało się polskie lotnisko polowe. W latach 1939-45 nosiła ona nazwę Scherndorf. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa polskiego. Nazwę wsi zmieniono oficjalnie na "Dzierżnica" w 2010 r.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11780469 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3670_Nekla_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Budynek w stylu willi szwajcarskiej.

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. 8,8 ha. Zdewastowany.

Inne

Mauzoleum p.w. św. Andrzeja Boboli z 1920 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011