Dobrzyca

Stan obecny

Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy.

Historia

Pałac z k. XVIII w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1327 r., z dokumentu sędziego kaliskiego - Jakuba i wymienia ówczesnego właściciela Mikołaja Dobrzyckiego h. Leszczyc. Od niego też pochodziła nazwa miejscowości. Lokacja na prawie magdeburskim przez Władysława Warneńczyka nastąpiła w maju 1440 r. Nowo powstałe miasto zostało podzielone na dwie części, w tym wiejską zwaną Klonowem. Granicą była rzeczka Patoka uchodząca do Lutyni, dopływu Warty. Już w XV w. w miasteczku wzniesiono zamek należący do Dobrzyckich i kościół drewniany, który dotrwał tu do XVIII w. W okresie reformacji kościół na krótko stał się heretyckim. Było to wtedy, gdy miasteczko znalazło się pod wpływem Braci Czeskich. W kościele znajdowały się krypty grobowe Dobrzyckich i Jaskólskich oraz malowidła z ich portretami. W XVII w. na skutek niefortunnych transakcji właścicieli, połowa majątku stała się własnością Bojanowskich h. Junosza. Później przewijali się tu jeszcze Mycielscy h. Dołega, Stanisław Przyjemski (1635 r.), Żychlińscy h. Szeliga oraz Barbara Walewska. Należy dodać, że dobra były podzielone pomiędzy różnych właścicieli. W 1717 r. wdowa po Michale Gorzyckim - Anna z Radzewskich sprzedała majątek Aleksandrowi Gorzeńskiemu h. Nałęcz. W rękach Gorzeńskich pozostawał on przez kolejne kilkadziesiąt lat. Już w tamtym okresie dobrzycki zamek był miejscem spotkań wielkopolskiej masonerii. Ok. 1774 r. będący w nie najlepszym stanie budynek został zburzony, a na jego miejscu wojewoda Augustyn Gorzeński, gen. adiutant Stanisława Augusta wybudował obecny pałac. Architektem był znany w epoce stanisławowskiej, budowniczy Lubostronia i Królikarni Merliniego - Stanisław Zawadzki. Wokół pałacu planista Giencz (autor lipskiej promenady założonej na dawnych szańcach) stworzył piękny ogród. Cała rezydencja budowana była zgodnie z doktryną ówczesnego ziemiaństwa "maison de plaisance" - z dala od codziennego życia miejscowości. Jednak miasteczko w tamtym czasie również się rozwijało. Głównie dzięki dogodnemu położeniu przy traktach handlowych. Ze wzgl. na związki hrabiego z masonami pałac wybudowany przez Zawadzkiego nawiązywał architekturą do tradycji wolnomularskich. Augustyn był ożeniony z Aleksandrą Skórzewską z Lubostronia, a po jej śmierci z niejaką Błońską. Nie miał potomków a Dobrzycę zapisał swojemu siostrzeńcowi - Janowi Napoleonowi Turno. Ten źle prowadził majątek i doprowadził do jego zadłużenia. W drodze licytacji w 1838 r. dobra kupił dla swojej córki baron Friedrich Heinrich Ernst von Kottwitz. Fryderyka von Kottwitz wyszła za Louisa Bandelow, z którym miała syna Artura. Ten również nie był dobrym gospodarzem. Zadłużony majątek w 1890 r. kupił Józef hr. Czarnecki h. Prus (III). Pod koniec XIX w. miasteczko posiadało cegielnię, 2 gorzelnie, fabrykę maszyn, agencję pocztową, biuro telegraficzne i gospodę. Ponadto ludność trudniła się rolnictwem, hodowlą trzody chlewnej, a w fabryce produkowano urządzenia rolnicze, m.in. szufle i rydle. W 1885 r. w 158 domach mieszkało 1310 osób (710 katolików, 442 ewangelików i 152 żydów). Oprócz koscioła katolickiego był też ewangelicki i synagoga. Po powrocie Dobrzycy w ręce polskie, w 1890 r., nastąpił dalszy jej rozwój. Hrabia Czarnecki był dobrym gospodarzem, wybudował kolejkę Pleszew - Krotoszyn, założył wraz z ks. Nizińskim Kółko Rolnicze, był współzałożycielem Banku Ludowego a nast. Banku Spółdzielczego (1898 r.). Był też badaczem dziejów masonerii. Ożenił się ze Stanisławą Lipską h. Grabie, z którą miał syna Stefana. Zmarł w 1922 r. i pochowany został na miejscowym cmentarzu. Stefan był ostatnim właścicielem Dobrzycy przed 2. wojną światową. Na skutek restrykcyjnych reform min. Władysława Grabskiego majątek znajdował się w kiepskiej kondycji finansowej. Pomimo tego za "rządów" Czarneckich dobra miały 1085 ha z dochodem gruntowym 3951 talarów. W 1926 r. na areał ten składało się 845 ha ziem uprawnych, 85 ha łąk i pastwisk, 150 ha lasów i 5 ha wód. Oprócz produkcji spirytusu i cegieł majątek specjalizował się w hodowli bydła czarno-białego rasy nizinnej i konia szlach. półkrwi. Dobra Czarneckich odwiedził m.in. marszałek Edward Rydz-Śmigły. W 1934 r. Dobrzyca straciła prawa miejskie. Po wybuchu wojny Niemcy wykorzystywali miasteczko przemianowane na Dobberschütz, jako punkt zborny dla wysiedlanych ziemian i inteligencji. M.in. pałac wraz z córkami Wandą i Stanisławą musiała opuścić hrabina Czarnecka. Po wybuchu wojny Stefan Czarnecki wstąpił do wojska; w 1945 r. został aresztowany przez Rosjan i zamordowany w obozie w Kołymie; obie siostry zginęły w Powstaniu Warszawskim. Pałac w czasie wojny wykorzystywano m.in. jako magazyn zbożowy, co doprowadziło do zniszczenia podłóg. Do 1947 r. stał pusty, był systematycznie rozkradany i dewastowany; przez jakiś czas znowu magazynowano w nim zboże. W 1951 r. w budynku utworzono mieszkania a rok później także bibliotekę i Dom Kultury. Po 1955 r. część pomieszczeń zaadoptowano na biura dyrekcji fabryki obuwia; od 1961 r. biura PTTK. W latach 1962-71 w pałacu mieściła się szkoła podstawowa. Dopiero w 1988 r. opustoszały pałac przejęło Muzeum Narodowe w Poznaniu. W latach 90. XX w. obiekt został wyremontowany i przeznaczony na muzeum.
Źródła:
Wikipedia
Marcin Libicki "Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce".
Strona internetowa Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy... http://www.dobrzyca-muzeum.pl/
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902
Księga Adresowa Gosp. Rolnych woj. Poznańskiego, 1926

Opis

Pałac klasycystyczny. Wybudowany na planie węgielnicy (odwróconego trójkąta równobocznego bez podstawy) swoim "dołem" skierowanej w kierunku W SW. Wejście główne znajduje się od strony "góry" węgielnicy, w kierunku E SE. Budynek piętrowy, nakryty dachami płaskimi o łagodnych spadach. Na skrzyżowaniu skrzydeł umieszczony czterokolumnowy portyk toskański, zwieńczony trójkątnym frontonem z herbami Nałęcz (Gorzeńskich) i Drogosław (Skórzewskich).

Park

Park krajobrazowy z k. XVIII w. o pow. 8,98 ha (działka nr 302003_4.0001.976/1). W XIX w. w parku umieszczono Panteon z podziemiem, altany, sztuczne ruiny itd. Część z tych budowli została rozebrana. Od strony zach. do pałacu przylega duży staw, na którego wyspie wznosi się monopter. Drugi staw znajduje się naprzeciw wejścia do pałacu. W parku na szczególną uwagę zasługuje jeden z 31 pomników przyrody - platan klonolistny z pocz. XVIII w. o obw. w pierśnicy ponad 10 m.

Inne

Loża masońska i oficyna.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011