Dębno

Stan obecny

Własność prywatna.
Mauzoleum i park - stan własności nieznany.

Historia

Pałac z k. XIX w.
Dębno to wieś leżąca nad Wartą, w odległości ok. 8 km na wschód od Nowego Miasta n. Wartą. Dawne Dambno, czy też Dembno, istniało już w XIII w. a w 1241 r. odnotowano Szymona z Dębna i Chrzanu (za stroną par. w Dębnie). Znacznie ciekawszą datą i to mającą oparcie w konkretnych źródłach jest rok 1298, kiedy to powołano archidiakonat śremski. Jego płd.-wschodnia granica prowadziła wzdłuż Warty, przechodząc przez parafie Śrem, Książ, Nowe Miasto, Dębno, Pogorzelicę, aż do Pyzdr. Skoro we wsi istniała parafia, to musiał być i kościół, znacznie starszy niż ten wybudowany później przez Wincentego Kota.
Ród Koth (Coth, Cooth) herbu Doliwa siedział w Dębnie przez cały wiek XIV. W 1395 r. urodził się tu wspomniany Wincenty - syn Macieja, kasztelana kaliskiego i n.n. Katarzyny. W 1413 r. rozpoczął on studia w Krakowie, gdzie też został profesorem. Później obrał drogę duchowną, był kanonikiem, kanclerzem poznańskim, a później arcybiskupem. Wychowywał i uczył synów króla Władysława Jagiełły: Władysława i Kazimierza. Brał udział w podpisaniu traktatu pokojowego z zakonem krzyżackim w 1435 r. w Brześciu Kujawskim. W latach 40. ufundował w Dębnie gotycki kościół p.w. Wniebowzięcia NMP. W 1447 r. dokonał koronacji króla Kazimierza Jagiellończyka. Zmarł w 1448 r. w Uniejowie, a pochowany został w katedrze w Gnieźnie.
Prawdopodobnie rzadko bywał w rodzinnej wiosce, która zarządzał jego brat - Wojciech Coth, chorąży kaliski. Notabene główną posiadłością Wojciecha było Biechowo, ale posiadał także Ostrowo, Pawłowice, Grzymisławice i wiele innych. Niemniej Wincenty korzystał z zysków ze swoich majątków, a w 1444 r. zapisywał bratu na Dębnie i Ostrowie kwotę 400 złp. długu.
Spośród trzech synów Macieja najmłodszym był Jakób Coth, późniejszy dziekan gnieźnieński. Oprócz w. wym. miejscowości Kothowie dokupili w poł. XV w. Lgowo, Gąsiorowo, Bezdziadowo, Doszkowo i młyn Doszkowski. W 2. poł. XV w. syn Wojciecha, również Wojciech, za zezwoleniem stryja Jakóba zapisał na tych dobrach po 950 złp. posagu i wiana swej żonie Barbarze Bnińskiej. W 1465 r. dał też 100 grzywien Maciejowi Jarockiemu, jako posag za swoją siostrę Katarzynę. Trudno powiedzieć, czy we wsi Dębno była w tym czasie siedziba godna tak zacnego rodu. Kotowie przebywali zapewne na swoim zamku w Nowym Mieście albo też w większych posiadłościach typu Biechowo, czy Pawłowice. Z kolei dziekan Jakub mieszkał zapewne w pobliżu swojego miejsca "pracy", czyli w Gnieźnie.
Syn Wojciecha - Jan Kot - w 1477 r. sprzedał Pawłowice ciotce - Katarzynie Zeleńskiej (Zielińskiej?). W tym czasie część Dębna należała do ks. Andrzeja Dominowskiego. Inna część znalazła się pod panowaniem Zofii (ostatniej z Doliwów), żony Ambrożego Pampowskiego. W 1489 r. dała ona swe liczne wsi, w tym Dębno i część Pawłowic odziedziczoną po ciotce Zelenskiej - swemu mężowi Ambrożemu. Tak więc na pocz. XVI w. Dębno odziedziczyły dzieci zacnego wojewody (sieradzkiego i malborskiego): Jan, Zofia i Małgorzata. Panny poszły mieszkać do swoich mężów, zaś w Dębnie pozostał Jan, który w 1514 r. zapisywał po 1600 złp. posagu i wiana swej żonie Annie, córce Juranda z Brudzewa, wojewody łęczyckiego. Posiadał on wówczas także wsie Lgów, Pawłowice, Bezdziadowo, Ostrów, Gąsiorowo i Szczodrzejewo z młynem na Warcie, ponadto Biechowo, Skotniki, Książno, Ossowo i część wsi Krzan w pow. pyzdrskim. Zmarł w 1526 r., prócz wdowy pozostawiając synów: Ambrożego, Jana, Wojciecha, Krzysztofa i Piotra.
Po dojściu do lat panowie Pampowscy dokonali podziału majątku, a było to w roku 1540. Dębno przypadło średniemu bratu - Wojciechowi. Rządził tu sobie spokojnie do 1551 r., kiedy to pozwali go Wojciech, Rafał i Stanisław Przyjemscy h. Rawicz. W latach 1551-57 próbowali przejąć Dębno od Pampowskiego sądownie, lecz to się nie udało.
Spadkobierczynią Wojciecha P. była Barbara, żona Jana Roszkowskiego. Po niej dobra odziedziczyli synowie: Andrzej i Jan Roszkowscy, którzy w 1597 r. sprzedali Dębno wyderkafem Janowi Rozdrażewskiemu z Margonina. Rok później Jan Roszkowski (junior) oprawił na dobrach 10 tys. złp. wiana żonie Katarzynie Zarembie, wdowie po Stanisławie Rusockim. W 1599 r. odkupił od brata Andrzeja jego części Dębna, a także wsi Ostrowo, Bezdziadowo, Chrzan, Lgów, Pawłowice, Szczodrzejewo i in. Jedyną córką Andrzeja była Barbara, której opiekun Hieronim Rozdrażewski w 1625 r. we dworze wsi Dębno spisywał jej kontrakt małżeński z Mikołajem, hrabią z Ostroroga. Służącymi we dworze było małżeństwo Tomasza i Krystyny Markockich, którym w 1633 r. urodził się syn Aleksander.
Wdowa po Mikołaju Ostrorogu, Barbara z Górki, w 1633 r. sprzedała dobra wyderkafem Stefanowi Gębickiemu, kasztelanowi rogozińskiemu. Pięć lat później sprzedała cały majątek już "normalnie" - Hieronimowi Radomickiemu, wojewodzie inowrocławskiemu, ożenionemu z Barbarą Kretkowską h. Dołęga, wdową po Hieronimie Rozdrażewskim. W 1655 r. pozywał ją syn Radomickiego - Władysław - o "bezprawne pobranie frumentariów i innych rzeczy z Dupiewca." Barbara zmarła mając 70 lat, dnia 20 sierpnia 1666 r. i pochowana została u Franciszkanów w Poznaniu.
Kazimierz Władysław Radomicki h. Kotwicz (1623-1689) z pierwszą żoną miał (m. in.) córkę Annę, która w 1674 r. wyszła za Damiana Garczyńskiego. Z drugiej żony - Zofii - pochodziły dzieci: Władysław, Marianna Ludwika, Maciej i Andrzej. W 1696 r. pozostali bracia sprzedali Maciejowi swe części dziedziczne Żerkowa wraz z przyległościami, w tym Dębno. Maciej był dziedzicem Dębna do lat 20. XVIII w.
Dnia 9 listopada 1722 r. w Dębnie, Stanisław Adam Grabski h. Wczele, stolnik bracławski, ożenił się z córką Macieja - Katarzyną Radomicką h. Kotwicz. Mieli czworo dzieci w tym Justynę, zam. za Rychłowskiego. W 1750 r. Grabski ożenił się ponownie, z Katarzyną Umińską h. Cholewa i mieli trzech synów, w tym Maksymiliana trzykrotnie żonatego oraz Franciszka Ksawerego Faustyna, ożenionego z Eleonorą Krzycką h. Kotwicz. Grabski zmarł dnia 7 maja 1767 r. w Nowym Mieście nad Wartą. Dębno opuścił on jednak dużo wcześniej, po rozwodzie z Radomicką. Sama zaś dziedziczka, czyli Katarzyna Radomicka, wyszła za Jerzego Sapiehę h. Lis, z którym mieli córkę Mariannę. Ta w 1740 r. wyszła w Dębnie za Ignacego Koźmińskiego. We dworze Koźmińskich urzędował wówczas administrator Karczewski, zaś w dworze plebana tenutariusz M. Głowęcki z żoną Teresą Gostkowską. Po śmierci Koźmińskiego Marianna wyszła za generała Jana Dąmbskiego h. Godziemba, z którym się później rozwiodła. Dębnem zarządzał wówczas (2. poł. XVIII w.) Ignacy Mierzewski h. Leszczyc.
W 1782 r. Marianna z książąt Sapiehów zapisała całe swe dobra, w tym klucz żerkowski z Dębnem, swej córce Ludwice Koźmińskiej. Finansami majątku w D. zarządzała wówczas pani ekonomowa - Barbara Koskowa, zaś posesorem był Wojciech Jaraczewski. Dożywotnia pani Żerkowa - Marianna z Sapiehów Dąmbska, zmarła w 1794 r. Pierwszy mąż córki Ludwiki zmarł w 1783 r., zaś później wyszła ona za Makarego Stefana Melchiora Ostroróg-Gorzeńskiego h. Nałęcz (ur. 1745), kasztelana kamieńskiego, szambelana królewskiego, etc... Kolatorami we wsi byli w latach 90. Nicefor Gorzeński (brat Melchiora) z żoną Konstancją z Sołtyków. Znaną rodziną w Dębnie i Bezdziadowie byli wówczas Szomańscy, z których pochodził ks. proboszcz Robert Szomański, zm. 12 czerwca 1812 r. w Dębnie.
Po śmierci Ludwiki Dąmbskiej, Gorzeński ożenił się z Anną Ośniałowską i miał z nią dwoje dzieci: Kazimierza, ożenionego z Teklą Bulewicz i Laurę zamężną dwukrotnie: za Jana Placyda Rusieckiego h. Radwan i n. im. Kirsteina. Żadne z nich nie miało powiązań z kolejnym dziedzicem - Stanisławem Mycielskim h. Dołęga (ur. 11 czerwca 1800 - zm. 19 stycznia 1876, W-wa), synem Michała Ignacego Ksawerego (1760-1815) i Elżbiety Mierzejewskiej h. Szeliga. Stanisław został „uznany” przez ojca dopiero w 1802 r., po jego ślubie z Elżbietą.
Trudno więc pisać, że Stanisław „odziedziczył” dobra, bo nawet gdyby dokopać się do jego pradziadków, to Maciej Koźmiński (1690-1748) – dziadek jego ojca Michała (ojciec Franciszki Ksawery Koźmińskiej matki Michała), dziedzicem Dębna nie był. Był tegoż brat Ignacy. Tak więc wracając do Stanisława, najpewniej kupił on Żerków i Dębno, a dnia 30 lipca 1822 r. otrzymał tytuł hrabiowski od króla Prus. Dopiero w 1852 r. (25 listopada) ożenił się z 17-letnią Aleksandryną (Aleksandrą) Roszkowską h. Nieczuja (1835-1916) z którą mieli pięcioro dzieci: Antoniego (ur. 1853), Ludwika Wincentego Stanisława, ożenionego z Marią Gostkowską; Franciszka Alfreda Onufrego (ur. i zm. 1857); Annę (ur. 1853) oraz Elżbietę (1859-1936), kanoniczkę warszawską, która w 1915 r. została wybrana ksienią zakonu klarysek w W-wie.
W 1831 r. Mycielskich w Dębnie odwiedził podróżujący po Wielkopolsce Adam Mickiewicz. W poł. lat 40. hrabia bazując na okolicznych źródłach, otworzył w Dębnie zakład wodoleczniczy, nazywany wówczas „wodoleczącym” albo hydropatycznym. Wodę do zakładu sprowadzano z okolicznych wzgórz, za pomocą drewnianych rur, a głównym budynkiem zakładu był przebudowany i zaadaptowany do celów "leczniczych" spichlerz. Początkowo miejsce cieszyło się sporym zainteresowaniem, zaś Mycielskiego odwiedzali poeci, pieśniarze i malarze. Wiara w cudowne działanie źródlanej wody powodowała, że zwożono tu także ludzi chorych na cholerę i tyfus. W 1849 r. zmarł w zakładzie 27-letni Franciszek Unrug, a w 1853 r. 14-letnia Seweryna Kamieńska, córka dziedzica Gulczewa spod Wrześni. Zmarło też troje dzieci dziedzica, tak więc Mycielski postanowił opuścić swoje "uzdrowisko" i sprzedał Dębno Götzowi (w mian. Götz = Goetz) Cohnowi, bankierowi z Berlina. Sam zamieszkał w zakupionym Lubartowie, w Królestwie Polskim. Żona Aleksandryna po jego śmierci mieszkała w Poznaniu, zmarła zaś w W-wie, dnia 25 listopada 1917 r.
W 1872 r. zarządcą 9916-morgowego folwarku był niejaki Hoffmann. Na ogólny obszar składało się 4466 mórg ziemi uprawnej, 656 m. łąk i pastwisk i 4765 m. lasów. Czysty dochód gruntowy wynosił 5288 talarów. Cohnowie w Dębnie wybudowali w 1877 r. nowy pałac i mauzoleum rodowe, którego relikty zachowały się do czasów obecnych. Całkowicie przekomponowali otoczenie pałacu, m. innymi likwidując pozostałości zakładu "wodoleczącego".
W 1885 r. Dębno leżało w pow. pleszewskim i miało 4912 mórg obszaru. Dzieliło się na 5 miejsc: wieś D., folwark Góry, Lutynia, Franciszków i folwark Wygoda. Łącznie było tu 26 domów i 474 mieszkańców, w tym 82 ewangelików i 389 katolików; 207 analfabetów. Jeszcze pod koniec XIX w. w kościele znajdowały się dwa starożytne kielichy: jeden z herbem "Doliwa" Kotów, drugi "Gozdawa" - wg "Słownika Geograficznego..." - herbu Pampowskich. Jednakowoż Pampowscy z całą pewnością pieczętowali się herbem "Poronia"... może później uległ on zmianie? Kwestię tego drugiego herbu pozostawmy do rozwikłania historykom i genealogom. W XIX w. miejscowy kościół parafialny należał do dekanatu w Nowym Mieście.
Pod koniec XIX w. nazwę majętności przemianowano na Eichenried. Ponoć to córka Cohnów sprzedała pałac w 1902 r. Paulowi Carstowi, który około 1910 r. dokonał jego kolejnej przebudowy. W 1913 r. majętność stanowiła tzw. "fidelkomis" i obejmowała 2047 ha, wraz z folwarkami: Franciszkowo, Góry, Lutynia i Wygoda. Na obszar ten składało się 1220 ha ziemi uprawnej, 90 ha łąk, 50 ha pastwisk, 580 ha lasów, 72 ha nieużytków i 35 ha wody. W gospodarstwie hodowano 92 konie, 276 szt. bydła dorosłego i 138 cielaków, 2125 owiec i 29 szt. trzody chlewnej. Posiadało ono także własną gorzelnię, cegielnię oraz młyn. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. Paweł Carst nie opuścił majątku. W 1926 r. Dębno pod jego zarządem obejmowało 2073,78 ha, w tym 1192,78 ha roli, 139,72 ha łąk i pastwisk, 583,12 ha lasów, 112,9 ha nieużytków i 45,26 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 5324,78 talarów. W 1930 r. jako oficjalny właściciel podawany jest Gerhard Carst. W skład jego dóbr, oprócz wsi wymienionych wcześniej, wszedł folwark Chrzan. Wieś Dębno miała wówczas 577 mieszkańców. Był tu m. innymi rzeźnik Roman Kozanecki i sklep z art. kolonialnymi Ł. Jabłońskiej. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę sprzed 1919 r. - Eichenried, której nie zmieniła reforma administracyjna III Rzeszy w 1943 r. W czasie wojny pałac Carstów zajęło (ponoć odkupiło) Gestapo. W 1945 r. dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. W pałacu początkowo utworzono mieszkania, a później kupiła go fabryka obrabiarek z Jarocina, z przeznaczeniem na ośrodek wypoczynkowy. Z tych planów, prawdopodobnie z powodu wysokich kosztów - nic nie wyszło. Do 1990 r. budynek popadał w ruinę, a następnie przeszedł w ręce prywatne i kilkukrotnie zmieniał właściciela. W ostatnich latach ruina została zabezpieczona.
Źródła:
Monika Banaszyńska "Czy kiedyś odzyska dawny blask?" - artykuł na stronie Głos Powiatu Średzkiego; link:
https://glospowiatusredzkiego.pl/pl/545_historia/7171_czy-kiedys-odzyska-dawny-blask.html
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Strona internetowa "Prymas Polski": http://prymaspolski.pl/prymasi/wincenty-kot/
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6613 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3870_Pientschkowo_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac stylem nawiązujący do klasycyzmu i renesansu. Budynek piętrowy, wysoko podpiwniczony, wzniesiony na planie obszernego prostokąta (z niewielkim atrium pośrodku) w dł. osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na wschód (z niewielkim odchyleniem północnym). Wejście główne umieszczone w nieznacznym ryzalicie, a konkretnie w portyku wgłębnym ujętym kolumienkami po bokach. Analogicznie "ukryty" jest balkon na kondygnacji 1. piętra (bez kolumienek). Elewacja ogrodowa jest znacznie bardziej reprezentacyjna niż fasada, Wybudowano tu czterofilarowy portyk wielkiego porządku, zwieńczony potrójną arkadą i dźwigający taras. Schody wiodące na parter i piętro biegną wzdłuż murów dziedzińca wewnątrz pałacu.
Mauzoleum w stylu klasycystycznym, akcentowane czterokolumnowym portykiem wielkiego porządku dźwigającym belkowanie i okazały trójkątny fronton. Fasadą skierowane na płd.-zach., czyli w kierunku pałacu.

Park

Park krajobrazowy z 2. poł. XIX w. Jego opis musimy rozpocząć od stwierdzenia, że całe założenie pałacowe w Dębnie rozciągało się z północy na południe na obszarze ok. 30 hektarów, a podwórze gospodarcze znajdowało się pośrodku tego obszaru. Tak więc park otaczał podwórze zarówno od północy, południa i wąskim pasem od zachodu. W części wschodniej znajdowały się ogrody użytkowe, sady, szkółki, itd.
Część płn. parku (dochodząca do kościoła) w dużym uproszczeniu ma ok. 6 ha, zaś południowa ok. 6,5 ha. Dokładny pomiar jest obecnie niemożliwy ze względu na całkowite zatarcie dawnego układu przestrzennego i rosnące mieszane lasy wokół zespołu. Nie pomaga również współczesny podział geodezyjny, który nie ma najmniejszego odniesienia do dawnych granic poszczególnych parkowych części.
Aleja dojazdowa do pałacu prowadziła od strony kościoła, z kierunku płn.-wschodniego. Z kolei główny wjazd na podwórze gospodarcze prowadził od str. wschodniej. Na południe z podwórza wychodził szeroki trakt do majątków Klęka, Żerków i Mieszków, mijając po drodze folwark Góry.

Inne

Mauzoleum rodziny Cohnów z 2. poł. XIX w., nr rej.: 2178/A z 4.09.1989

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011