Chełmno

Stan obecny

Stan własności nieznany; najprawdopodobniej J.S.T., ew. ANR albo prywatny.

Historia

Dwór z k. XVIII / pocz. XX w.
Chełmno to wieś leżąca przy DK nr 92, w odległości 34 km na zachód od granic Poznania (licząc od ul. Dąbrowskiego). Osada istniała tu już w wiekach VII - X, zaś pierwsza wzmianka gdzie wymieniono "Chelm" pochodzi z 1389 r. Była to wówczas wieś szlachecka, należąca do Tomisława, który w tymże roku toczył spór z Mikołajem Brzechwą z Gośliny. Dwa lata później wdowa po Tomisławie wraz z dziećmi, toczyła spór z żydem Markelem. W 1396 r. już nie żyła, zaś na wieś napadł niejaki Witek Kotwicz, który zabrał w.w. małoletnim rzeczy po rodzicach warte 100 grzywien, a także próbował zając dwór. Pozywał go o to później ich opiekun - kasztelan radzimski - Wincenty z Pniew. Nazwa wsi przybierała różne formy, jednak najpopularniejszą z nich w XV i XVI w. było Chelmo. Pierwszym XV-wiecznym dziedzicem był Pietrasz (Piotr) z Ch., który w latach 1402-1408 pozywał Mikołaja i Jana Pniewskich oraz ich matkę, o zagarnięcie dóbr przez ich ojca Wincentego, a także o pieniądze zabrane dzieciom - kwoty 200 i 300 grzywien. Od 1403 r. Pietrasz procesował się także z żydami z Pniew. Miał on czterech synów: Tomasza (Tomisława), Jana, Mikołaja i Dobrogosta. Mikołaj w 1444 r. zapisywał na 1/3 wsi posag i wiano żonie Małgorzacie, 4 lata później uczynił to także Jan. Pannie na imię było Katarzyna, zaś nazwiska w zapisce nie podano... Dopiero w 1467 r. ożenił się Dobrogost, który podobnie jak bracia zapisał n.n. Barbarze po 100 grzywien pos. i wiana. W 2. poł. XV w. dziedzice przyjęli nazwisko Chełmskich, a później, być może, herb Ostoja od swoich protoplastów z Małopolski.
W 1472 r. Mikołaj Chełmski sprzedał wieś Wincentemu Pniewskiemu - nepotowi ks. Piotra Pniewskiego, kanonika, wikariusza gen. i oficjała gnieźnieńskiego generalnego. Dziewięć lat później dokonano rozgraniczenia wsi z Niewierzem, zarazem usypując nowe kopce graniczne pomiędzy Ch., Turowem i Dusznikami. W 1494 r. podzielono także grunta oraz las, pomiędzy Pniewskiego, a Mikołaja Chełmskiego (wraz z jego synem - księdzem Janem) oraz Jana Chełmskiego - syna Jana i Katarzyny. Wzmianka o tym wydarzeniu mówi, że Mikołaj nie mógł już stanąć do podziału osobiście "z powodu starości i słabości". W tym czasie jego brat Jan już nie żył, zaś synowie tegoż: Jan i Sędziwoj, oddali swe części po rodzicach w zarząd, Piotrowi z Pniew - prepozytowi włocławskiemu i kanonikowi poznańskiemu. Jan (młodszy) był uczestnikiem wyprawy wołoskiej w 1497 r. Czwarty z synów Pietrasza - Tomisław - nie ożenił się, ponieważ obrał drogę duchowną i w 1462 r. był już komandorem joannitów w Poznaniu.
Na pocz. XVI w. wieś należała do kapituły w Pniewach, zaś zyski płynęły także do mansjonarzy kolegiaty w Szamotułach i do Poznania. Prawa własności do Pniew i okolicznych folwarków, po Wincentym Pniewskim odziedziczył Andrzej Grabski, jednak w 1507 r. część dóbr Pniewy wraz z Ch. kupił Stanisław Potulicki h. Grzymała, kasztelan międzyrzecki. Rok później folwark musiał zapłacić wiardunki wojenne od 9 łanów oraz 6 groszy od karczmy. Wieś pozostawała podzielona, pomiędzy Potulickich a potomków Chełmskich. W 1526 r. Przecław Potulicki dał 1/3 wsi w dożywocie swojej żonie - Poliksenie - Córce Jana z Ostroroga, wojewody poznańskiego. W 1563 r. Ch. należało do ich syna - Stefana Potulickiego, który płacił pobór od 5 łanów. Z działu należącego do n.i. Chełmskiej, płacono od 7 łanów i karczmy. W 1580 r. Melchior Potulicki płacił od 12 łanów, 6 zagrodników i połowy łanu karczmarskiego.
Na pocz. XVII w. wieś prawdopodobnie przeszła w ręce benedyktynek z Poznania (w klasztorze świętej Katarzyny?). Mamy nadzieję, że zapiski z tego okresu nie dotyczą miasta Chełmna na Pomorzu (?). Ponadto na pocz. XVIII w. znajdujemy kolejnego Chełmskiego - Stanisława, co znaczyłoby, że część wsi przez cały ten czas mogła znajdować się w rękach Chełmskich. W 1713 r. jedyna spadkobierczyni po nieżyjącym Stanisławie - Konstancja Ponińska, scedowała cały spadek po S. Chełmskim - Michałowi z Łagowca Sczanieckiemu. Ten ożeniony był z Katarzyną Woźnicką, która po jego śmierci była dziedziczką Chełmna do ok. 1750 r., kiedy to na 3 lata zastawiła dobra Franciszkowi Sczanieckiemu. W 1755 r. sąd w Poznaniu nakazał Sczanieckiej spłacenie 52 tys. złp. Franciszkowi, pod karą wygnania (banicji) z majątku. Przez kolejne lata toczyły się różne sprawy sądowe w sprawie dóbr, a w zapiskach pojawiają się także Byszewscy i Kierscy h. Jastrzębiec. Dochodzenie koligacji tych wszystkich osób przekracza ramy niniejszego opisu, dlatego nadmienimy tylko, że dziedzicem części wsi w 1760 r. był Tadeusz Wodecki, syn Mikołaja i Katarzyny Sczanieckiej. Część tę odziedziczył po ciotce - Barbarze ze Sczanieckich Kierskiej i jej synu (a swoim kuzynie) - Walentym. Aż trzy lata toczyły się kolejne sprawy spadkowe dot. dóbr, które w międzyczasie nabył Franciszek Sczaniecki. W kolejnych latach odkupywał on części od generałowej Lipińskiej i Mikołaja Godlewskiego h. Gozdawa, ożenionego z Zofią Byszewską. W 1767 r. po raz ostatni jako współdziedzica Chełmna znajdujemy Tadeusza Wodeckiego.
Franciszek Sczaniecki h. Ossoria, podczaszy i sędzia surrog. w grodzie poznańskim, ożeniony był z Ludwiką Łącką. Zmarł przed 1784 r. Ich synowie to: Ignacy (późniejszy podkomorzy królewski), Michał i Dominik. Jeszcze przez dwa lata musieli spłacać jakieś kwoty Maciejowi Godlewskiemu, synowi Mikołaja i Zofii Byszewskiej, a ok. 1786 r. wybudowali w Chełmnie dwór. Budynek wzmiankowany był z okazji ogłoszenia wyroku pomiędzy Sczanieckimi a Walewskimi i Szadkowskimi, zarejestrowanego w Gnieźnie rok później. W 1787 r. zmarła także dziedziczka - Ludwika - którą pochowano u reformatów w Szamotułach. W 1790 r. dobra Chełmno, należące do braci S. i ich siostry Marianny, oszacowano na 170 tys. złp. W dniu 4 grudnia 1807 r. nagle zmarł dziedzic Ch. - 49 letni wówczas Dominik Sczaniecki. Pochowano go obok matki u reformatów. Oficjalnym dziedzicem został brat - Michał, zaś posesorami majątku byli Mikołaj Radoński z żoną Zofią Janiszewską. Michał S. ożenił się z Gustawą Engelström i miał z nią (m.in.) syna Teodora Dominika, ożenionego z Wincencją Swinarską z Wybranowa h. Poraj. Kluczową postacią w naszym opisie jest ich córka - Stefania Walentyna Zofia Sczaniecka (1825-1851), która w 1840 r. wyszła za Eugeniusza Sabę Adama Raczyńskiego z Małyszyna h. Nałęcz (1815-1894). W Chełmnie urodziły się ich dwie córki: Nepomucena w 1848 i Kornelia ok. 1850 r. Stefania zmarła dnia 5 grudnia 1851 r. i pochowana została 10-go w Chełmnie. Dziedzicem oficjalnie pozostawał Eugeniusz Sczaniecki., który umarł 31 grudnia 1852 r. w Brodach. Dnia 3 stycznia 1853 r. pochowany został w Chełmnie.
Dziedzicem wsi został Eugeniusz Raczyński, który ponownie już się nie ożenił. Tak więc był on ostatnim potomkiem "po mieczu" swojej gałęzi rodu Raczyńskich. Zapewne bywał u niego zacny żołnierz, Ignacy Grodzki, który walczył pod Napoleonem i w bitwie pod Lipskiem, w korpusie księcia Józefa. Od Napoleona otrzymał on Krzyż Legii Honorowej. Zmarł w Chełmnie 13 września 1865 r. Raczyński niebawem sprzedał dobra w ręce niemieckie i wyprowadził się do Poznania, gdzie wychowywał córki i był m.in. dyrektorem prowincji (?) Ziemstwa Poznańskiego. W międzyczasie pochował matkę (Józefę z Jarochowskich - przyp.), szwagra Mrozińskiego, tegoż żonę Pelagię Raczyńską i męża córki Kornelii - Antoniego Magnuskiego h. Awdaniec. Ze związku tego pochodziła wnuczka Aleksandra (1887-1942). Dawny dziedzic Chełmna zmarł w niedzielę palmową roku 1894-go.
W 1885 r. Chełmno dzieliło się na wieś oraz dominium i leżało w pow. szamotulskim. We wsi znajdowało się 8 domów i 146 m-ców, w tym 127 katolików i 19 ewangelików; 53 analfabetów. Na terenie dominalnym było 17 domów i 211 m-ców, plus 29 "dworskich", w tym 182 katolików i 89 analfabetów. Do Chełmna należały także tzw. olędry z 33 domami i 239 m-cami, w tym 216 ewangelików, 23 katolików; 49 analfabetów. Dobra pozostawały w rękach niemieckich, zaś ich ostatnimi właścicielami była rodzina Lehmann - Nitsche, którzy w 1933 r. rozbudowali dwór o skrzydło i wieżę. W 1926 r. pod zarządem Erharda Lehmanna - Nitsche, dobra liczyły 590 ha, na co składało się 447 ha ziemi uprawnej, 40 ha łąk i pastwisk, 79 ha lasów, 20 ha nieużytków oraz 4 ha wody. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowla konia szlachetnego półkrwi. Do oszacowania podatku wykazywano 1916,32 talarów czystego dochodu gruntowego. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Hünenort. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu P.A.N.;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Wielka genealogia Minakowskiego "Wielcy.pl", Marek Jerzy Minakowski;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
5528 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3463_Pinne_1940.jpg
11780448 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3463_Pinne_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Budynek wzniesiony na rzucie litery "L", w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na południe, parterowo-piętrowy, nakryty (na starszej części) dachem naczółkowym, z dobudowanym piętrowym skrzydłem od strony wschodniej. "Piętro" tej części to raczej wysokie poddasze, dookoła obłożone czerwonym gontem. Pośrodku elewacji wschodniej znajduje się dodatkowe wejście do budynku. W fasadzie nieznaczny ryzalit z piętrową wystawką, zwieńczony trójkątnie, poprzedzony drewnianą werandą i schodami. We frontonie 4-osiowej wystawki umieszczono półokrągły oculus. W płd.-wschodnim narożniku dworu znajduje się kwadratowa wieża, nakryta czterospadowym daszkiem.

Park

Park z k. XVIII w. i XIX/XX w. o pow. 6,772 ha, zachowany w dawnych granicach.

Inne

Kaplica grobowa rodziny Sczanieckich z 1785 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011