Borowo

Stan obecny

Stan własności nieznany. ANR albo JST

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Wieś Borowo graniczy z południową granicą miasta Czempinia, a od jego centrum oddalona jest około 2,5 km. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1308 r., kiedy to biskup poznański nadał dziesięciny z Borowa i Iłówca jako uposażenie altarii p.w. Świętego Mikołaja i Św. Szczepana w katedrze poznańskiej. W 1403 r. któryś z kolejnych biskupów przekazał tę fundację wikariuszom katedralnym poznańskim.
Borowo w XIV w. było wsią szlachecką; w latach 1387-1412 występował tu Pietrasz Borowski i jego brat Przybigniew. Synem Pietrasza (Piotrka) był Paszek (Paweł) Borowski ożeniony z Chwałką. W 1412 r. Paszek toczył spór z Przybysławem Gryżyńskim o 2 ślady w Borowie. Na przeł. XIV i XV w. we wsi występował (w okresie 1396-1423) Maciek Borowski, oskarżony w 1396 r. przez Piotra Bodzewskiego "o zajęcie gwałtem jego dziedziny" oraz tegoż bracia Mikołaj i Wincenty. Tenże W. w 1415 r. toczył spór z Bałdamą Zborowską o kradzież jej żyta. Cztery lata później połowę wsi (oraz Tarnowo k. Czempinia) kupili Dobrogost i Wincenty Nałęczowie Szamotulscy. Mikołaj (zwany też Nikiel) w 1448 r. był wicepodsędkiem w Kościanie. W międzyczasie część wsi przeszła na Wyszaka z Gryżyny, po którym odziedziczyli bracia Jan i Andrzej Jaszkowscy. W 1434 r. dokonali oni podziału majątku. Jeszcze inną część dzierżył Maciej Borek z Osieczny, kasztelan nakielski, który w 1445 r. sprzedał ją za 300 grzywien Jaszkowskim. Andrzej Jaszkowski w 1462 r. sprzedał 9 i pół łanu we wsi oraz karczmę Stanisławowi Świerkotowi z Pigłowic, za kwotę 300 grzywien.
Tak więc jak widzimy, wieś oprócz części dziedzicznej Borowskich podzielona była dodatkowo na co najmniej 2 dziedziny. Jedna z nich wchodziła w skład dóbr czempińskich, które w 1446 r. nabył od Nałęczów Jan Bniński. Na cz. dziedzicznej siedzieli wówczas bracia "niedzielni" Wincenty i Piotr Borowscy. W 1448 r. Bniński zapisywał na Czempiniu i wsiach przyległych po 500 grzywien posagu i wiana swej żonie Agnieszce. Po nich dobra odziedziczyli Piotr, kanonik poznański i Maciej (Mosińscy z racji zamieszkiwania w Mosinie), którzy sprzedali ich część Janowi z Baranowa, a w roku 1470 kolejną część Łukaszowi z Górki, wojewodzie poznańskiemu. Temuż hrabiemu z Górki swoją część Borowa sprzedał także znany nam już Świerkot, za sumę 500 grzywien. Niebawem Borowscy zniknęli z zapisek, a ostatnim z nich był Jan, który w 1489 r. zapisywał na poł. swojej części po 50 grzywien posagu i wiana żonie Małgorzacie. Na pocz. XVI w. wszystkie części Borowa należały już do Starosty Generalnego Wielkopolski - Łukasza Górki. Wieś leżała w parafii Czempiń, a w 1510 r. dziesięciny z 17 i pół łanu składano wikariuszom z katedry poznańskiej. Pleban w Czempiniu dostawał dziesięcinę snopową od folwarku, 2 karczm oraz z 5 i pół łanu wydzielonych z folwarku.
W 1523 r. Łukasz Górka zapisał na dobrach tzw. "dożywocie" (10 tys. florenów węgierskich) swej żonie Katarzynie Szamotulskiej. Po jej śmierci dobra oraz pieniądze miał odziedziczyć jego syn Andrzej. Tak też się stało w 1534 r., zaś po Andrzeju właścicielem dóbr został Łukasz z Górki, kasztelan brzeski. Wieś Borowo puszczał on na tzw. wyderkaf (sprzedaż z prawem odkupu), m. innymi Bartłomiejowi Piotrowskiemu i Janowi Szołdrskiemu zwanemu "Puzik". Podobnie czynił kolejny właściciel - Stanisław z Górki, który po śmierci Szołdrskiego, w 1560 r. sprzedał Borowo wyderkafem jego synom: Łukaszowi, Janowi i Maciejowi Szołdrskim.
W 1563 r. wieś płaciła pobór od 24 łanów, 2 karczm, 3 komorników i 1 przekupnia. Stanisław z Górki puścił ją w tenutę (forma dzierżawy) Marcinowi Grodzieńskiemu, którą w 1577 r. przejął Andrzej Grodzieński. W 1583 r. Borowo sprzedano na wyderkaf Janowi Gorzewskiemu. Po śmierci hrabiego Stanisława, jego ogromne dobra w Wielkopolsce odziedziczyli siostrzeńcy: Andrzej, Piotr, Stanisław i Jan Czarnkowscy h. Nałęcz. Spośród nich dobra w Małej Górce, klucz sierakowski, miasto Osieczna z przyległościami i Borowo otrzymał Andrzej Czarnkowski, kasztelan nakielski, starosta inowrocławski. W 1594 r. sprzedał on Borowo (z wyjątkiem włodarza z rodziną i inwentarzem na 2 łanach pola) Jaroszowi Pasikoń-Pogorzelskiemu, za kwotę 13 tys. złp. Po Jaroszu dobra odziedziczył Piotr Pogorzelski, a następnie tegoż synowie: Andrzej, Chryzostom i Władysław. Najstarszy z nich - Andrzej, miał z Elżbietą Cielęcką dwóch synów, którym nadano imiona Andrzej i Chryzostom. Ci w 1661 r. w towarzystwie matki sprzedali wieś wyderkafem (na 3 lata) Zofii Krzyżanowskiej, wdowie po Bolesławie Cielęckim. W 1669 r. Chryzostom Pogorzelski sprzedał Borowo za 30 tys. złp. Grzegorzowi Mąkowskiemu, ożenionemu z Teresą Karchowską. Ci mieli synów: Jana, Franciszka, Aleksandra, Macieja i Piotra. Dwaj najstarsi w roku 1682 r. sprzedali Borowo Zygmuntowi Bronikowskiemu h. Osęk, synowi Dobrogosta i Marii Nowowiejskiej, za kwotę 94 tys. złp. Później swoje części sprzedali Bronikowskiemu także pozostali bracia. Żoną Zygmunta Br. była Anna Dziembowska; miał z nią syna Aleksandra, któremu robił skrypt w 1694 r. W kolejnych latach kupił Nojewo i Grzybno pod Poznaniem. Po śmierci pierwszej żony ożenił się z Anną Katarzyną Loga, a na pocz. XVIII w. kupił Kawęczyn. Dziedzicami Borowa byli już wtedy Andrzej Rafał i Anna Krystyna Schlichting - dzieci Heleny Bronikowskiej (zapewne siostry Zygmunta), wdowy po Janie Schlichting. Drugim mężem tejże niewiasty został Joachim Rudiger Golcz, komornik królewski. W 1707 r. oficjalną właścicielką Borowa i Piotrkowic została Anna Krystyna Schlichting. 30 lat później jej spadkobiercy August Konstantyn i Samuel (pomiędzy sobą kuzyni) sprzedali Borowo Stanisławowi Mojaczewskiemu h. Poraj, synowi Mikołaja i Anny Gruszczyńskiej. Kolejny dziedzic był kalwinem. W 1727 r. jeszcze jako posesor Grabonoga zaślubił Mariannę Gruszczyńską, córkę Jana - dziedzica Malewa. Mieli oni synów: Karola Bogusława i Andrzeja. Kolejną żoną Stanisława została Barbara Elżbieta de Lossa, z którą miał syna Jana. W 1739 r. Mojaczewski sprzedał Borowo synowi Karolowi za kwotę 97 tys. złp. W późniejszym okresie właścicielem B. został Jan, wówczas pułkownik wojsk królewskich, który w 1781 r. sprzedał dobra swemu bratankowi - Stanisławowi Karolowi - synowi Karola (który zmarł w 1766) i Anny Jadwigi Mielęckiej h. Ciołek. Posesorem wsi na przeł. XVIII i XIX w. był Adam Mojaczewski (brat Stanisława?). W 1805 r. we Wronczynie, 56-letni Stanisław ożenił się z rozwódką Józefą z Potockich Kwilecką.
Kolejnymi właścicielami wsi zostali Stanisław Krzyżanowski z żoną (drugą) Ludwiką Pagowską. W 1826 r. urodził się tu ich syn Edmund Leon Jakub. Dziedzic zmarł 25 października 1828 r. i pochowany został w Iłowcu. Pagowska zapewne sprzedała majątek, a kolejnym dziedzicem został Antoni Mizerski, ożeniony z Elżbietą Matuszewską. Ta zmarła przy połogu, dnia 4 marca 1833 r. i pochowana została u Filipinów w Gostyniu. Rok później Antoni ożenił się z Pauliną Berwińską, z którą mieli co najmniej ośmioro dzieci: Florentynę Kordulę (ur. 1835), Anastazego Romana (ur. 1837), Józefę Leopoldynę (ur. 1839), Stefana Rocha (ur. 1841), Franciszka Tadeusza (ur. 1844), Wojciecha Kazimierza (ur. 1846), Marię (ur. 1849) oraz Paulinę (ur. 1850). We wsi rodziły się też dzieci nauczycieli - Erazma Kiełpińskiego i Antoniny Węclewskiej oraz posesorów - Władysława Smitkowskiego i jego żony Antoniny Święcickiej. Rodzina Mizerskich sprzedała majątek w ręce niemieckie, bo w 1872 r. jako właściciela znajdujemy Bernharda von Bernuth. Dobra miały wówczas 2737 mórg, w tym 2503 morgi ziemi uprawnej i 167 m. łąk i pastwisk. Czysty dochód gruntowy wynosił 3370 talarów. Żoną dziedzica była Elise Fuhrmann; mieli siedmioro dzieci: Joannę Marię Luizę (ur. 1858), Emila (ur. 1861), Bernharda Emila Johanna (ur. 1863), Marię (ur. 1866), Klarę (ur. 1867), Kurta (ur. 1873) oraz Ottona (ur. 1880). Emil z żoną Margret Hardt miał syna Arnolda (ur. 1894). Bernhardt z Luizą Elisabeth Hedwig Marią von Dalwig mieli pięcioro dzieci: Bernharda Elgara (ur. 1894), Jadwigę Marię (ur. 1895), Elgara Kurta Siegfrieda (ur. 1899), Haralda (ur. 1901) oraz Horsta Diethelma (ur. 1907). Kurt z żoną Marią Hardt miał troje dzieci: Kurta Joachima (ur. 1901), Hansa Jurgena (ur. 1902) oraz córkę Ruth Margret (ur. 1905). Najmłodszy z rodzeństwa - Otton - ożenił się w 1904 r. z Ellinor Haarhaus i mieli jedynego syna Botho (ur. 1905).
W 1880 r. Borowo dzieliło się na wieś i dominium. We wsi znajdowało się 27 domów z 234 m-cami wyznania katolickiego, w tym 54 analfabetów. W skład domeny wchodził także folwark Helenopol, miała ona 2809 mórg obszaru oraz 20 domów z 266 m-cami, w tym 225 katolików i 41 ewangelików; 47 analfabetów. Na pocz. XX w. dla rodziny Bernuth wybudowany został obecny dwór. W 1913 r. dobra rycerskie Borowo obejmowały (wraz z Helenopolem) 713 ha, w tym 656 ha ziemi uprawnej, 21 ha łąk, 9 ha lasu, 26 ha nieużytków i 1 ha wody. W gospodarstwie hodowano 85 koni, 300 szt. bydła plus 10 cielaków oraz 300 szt. trzody chlewnej. Gospodarstwo rodziny von Bernuth posiadało gorzelnię oraz fabrykę płatków ziemniaczanych. W 1926 r. oficjalnym właścicielem dóbr o wielkości 681,9 ha był Otton von Bernuth. Na obszar ten składało się 628 ha ziemi uprawnej, 23 ha łąk i pastwisk, 16 ha lasu, 14 ha nieużytków i 0,9 ha wody. Oprócz wspomnianej gorzelni i suszarni płatków ziemn, gospodarstwo posiadało suszarnię cykorii i kolejkę polną; specjalizowało się w reprodukcji nasion buraczanych. Czysty dochód gruntowy wynosił 3355 talarów.
W 1930 r. wieś liczyła 696 mieszkańców. Oprócz w. wym. zakładów należących do majątku był tu zajazd S. Szukalskiego, krawiec W. Migaszewski oraz stolarz J. Gawroński. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Serwis genealogiczny CompGen: https://www.compgen.de/
Geoportal;
Mapster:
6606 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3866_Czempin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Budynek piętrowy, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta w dł. osi W-E, fasadą skierowany na południe. Korpus główny stanowi wschodnią część dworu i nakryty jest wysokim czterospadowym dachem. Pośrodku fasady nieznaczny ryzalit, zwieńczony attyką, poprzedzony półokrągłą werandą, na której znajduje się balkon.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest całkowicie zniekształcony, głównie z powodu zmian (rozbudowy) w obrębie podwórza gospodarczego, jak i zmiany przebiegu lokalnych dróg.

Park

Park z XIX / XX w. o pow. 5,8 ha, zachowany w dawnych granicach.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011