Biała

Stan obecny

Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii w Białej.

Historia

Pałac z XIX / pocz. XX w.
Już w średniowieczu na terenach wsi znajdowała się osada ludów germańskich. Odnalezione relikty wskazują na germański gród z poł. XIII w. z grobami całopalnymi. Niemieckie źródła polemizują z informacją, jakoby w 1145 r. istniał tu kościół katolicki. Nieprawdą też jest (?), aby w 1245 r. Biała była wsią polską. Pierwsza wzmianka o wsi w źródłach niemieckich pochodzi z 1323 r. W 1378 r. jej właścicielem był już Jan Czarnkowski h. Nałęcz. Polski kościół parafialny istniał tu na pewno, ale dopiero w 1. poł. XV w. Spalił się on w poł. XVII w. i został odbudowany już jako murowany przez Franciszka Czarnkowskiego, kasztelana poznańskiego. Praktycznie aż do 1. poł. XVIII w. Biała wchodziła w skład dóbr wieleńskich i należała do dziedziców Wielenia. W 1604 r. Jan Czarnkowski, kasztelan międzyrzecki dał Białą swej żonie Zofii z Fulsztyna Herbułtównie. Po Zofii dziedzicem został Adam Sędziwoj Czarnkowski, starosta gnieźnieński, ożeniony z Katarzyną Leszczyńską. Ich synem był Franciszek Sędziwoj Czarnkowski, starosta międzyrzecki. W okresie wojen szwedzkich wieś była puszczana w dzierżawę. Dzierżawcami byli m.in. Chryzostom Mycielski h. Dołega i Wincenty Blücher, elektor brandenburski. Następnie dobra wieleńskie stały się własnością Tomasza Działyńskiego h. Ogończyk, krajczego koronnego, od którego w 1701 r. nabył je Stanisław Leszczyński h. Wieniawa, syn Rafała i Jabłonowskiej, ur. 20 października 1677 r. we Lwowie, obrany królem polskim w 1704 r., koronowany w Waszawie 4 października 1705 r., który abdykował w 1714 r. W 1733 r. został wybrany na króla ponownie; tym razem zrzekł się korony zaledwie po 3 latach. Zaraz po kupnie Czarnkowa z przyległościami Leszczyński dał całe te dobra Adamowi Naramowskiemu, kasztelanowi śremskiemu. Gwoli formalności dodajmy, że król ożenił się w 1698 r. z córką Jana Karola Opalińskiego i Zofii Anny Czarnkowskiej - Katarzyną Opalińską. Zmarł w 1766 r. w Luneville. W międzyczasie wieś Biała stała się własnością Józefa Stefana hr. Radolińskiego z Radolina h. Leszczyc, ożenionego z Teresą Swiniarską h. Poraj. Ich córką była Katarzyna, wzmiankowana jako dziedziczka Białej w poł. XVIII w. We wsi oprócz wielkiego folwarku i młyna swoje niewielkie gospodarstwa mieli uwłaszczeni chłopi. Prawdopodobnie to Radolińscy byli budowniczymi pałacu, a także pałacowej oficyny pod k. XVIII w. Biała liczyła w tym czasie 791 m-ców mieszkających w 55 dymach i miała 1045 ha rozległości. Kolejnym dziedzicem był Andrzej hr. Radoliński, który miał syna Ignacego. W skład majętności Biała wchodziły także folwarki: Hammer, Lemnitz, Runau, Stieglitz, Radosiew i Putzig. Ignacy nie był dobrym gospodarzem, zadłużył majątek i wyjechał do Paryża. Później wieś przeszła pod zarząd Prusaków. W 1836 r. została sprzedana na aukcji, a nabywcą był Georg Livonius. Majątek liczył wówczas 8000 mórg ziemi uprawnej i 17 tys. mórg lasu. W 1842 r. dobra nabył hrabia Karol Ludwig von Moltke z Meklenburgii - Strelitz, który unowocześnił majątek, a także rozbudował pałacową oficynę. Wdowa po nim, Eugenia, zmarła w 1875 r. Znana była ze swojej działalnosci charytatywnej, prowadziła tu także przedszkole (kindergarten) i sierociniec. W 1885 r. na Białą składała się wieś z 35 domami i 307 m-cami oraz wieś szlachecka z majątkiem ziemskim o pow. 17006 mórg. Była to rozległa ordynacja księcia Ernesta Sachsen-Altenburskiego, w skład której oprócz samej majętności wchodziła osada Cegielnia (Ziegelkrug). Na terenie dóbr w 1867 r. znajdowało się 187 domów z 1709 m-cami, w tym 632 ewangelików, 1051 katolików i 26 żydów; 367 analfabetów. W 1878 r. liczba mieszkańców wzrosła do 2269. W tamtym czasie we wsi znajdował się kościół parafialny należący do dekanatu czarnkowskiego oraz dwie szkoły: katolicka i ewangelicka. W Białej znajdowała się gorzelnia, fabryka sera i ajencja pocztowa. Stacja kolei żelaznej i stacja pocztowa były w odległej o 6 km Trzciance. Spadkobiercy właścicieli w 1912 r. sprzedali majątek "Ansiedelungskommission" dla Poznania i Prus Zachodnich, czyli znanej nam Komisji Kolonizacyjnej, za 3 mln. marek. Dobra zostały rozparcelowane, zaś w 1913 r. pałac i folwark przejęło pruskie leśnictwo, które było tu do ok. 1923-25 r. Później 200-hektarową resztówkę i pałac przejęło centrum edukacji dorosłych. W jego ramach utworzono m.in. ewangelicką szkołę dla dziewcząt oraz szkołę gospodarstwa domowego. W 1930 r. wieś miała 2704 ha i 1436 m-ców. Ok. 142 ha należało do Kościoła Katolickiego, resztę ziemi posiadało 41 rolników z gospodarstwami o wielkości 16-98 ha. W czasie wyzwalania wsi w styczniu 1945 r. zginął dziekan Strauch i 20 innych osób. Rosjanie zabrali też 27 m-ców, z których powróciło 10. Zniszczenia we wsi nie były duże, spaliły się 4 domy i kilka budynków gospodarczych. W czasie wkraczania Rosjan nauczyciel Maletzky oraz burmistrz Białej i jego syn popełnili samobójstwo. Po 2. wojnie światowej pozostałości majątku przejął Skarb Państwa Polskiego. Na terenie dawnego folwarku powstało Państwowe Gospodarstwo Rolne, rozwiązane ustawowo w latach 90. XX w. W późniejszym okresie w obiektach pałacowych mieściła się szkoła.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
http://www.netzekreis.de/ortschaften/behle/behle.html;
Geoportal;
Wikipedia.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac klasycystyczny. Budynek wzniesiony na planie odwróconej litery "L", w dłuższej osi WzS-EzN, fasadą skierowany na NzW (północ z niewielkim odchyleniem zachodnim). Budynek podpiwniczony, parterowy, nakryty czterospadowym, mansardowym dachem łamanym. Główna bryła (wschodnia) w obu elewacjach posiada trójkątne, trójosiowe wystawki na osi. Po obu stronach wystawek i w połaci wschodniej dachu umieszczone są lukarny dachowe. W 11-osiowej fasadzie wejście poprzedzone skromnym portykiem filarowym dźwigającym balkon. W kierunku zachodnim korpus wydłużony jest o węższy łącznik, przechodzący w dostawione poprzecznie, piętrowe skrzydło z niskim mezzaninem, nakryte łagodnym dachem dwuspadowym.
Klasycystyczna oficyna z k. XVIII w., przebudowana w poł. XIX w., podpiwniczona, parterowa, wzniesiona na planie prostokąta w dłuższej osi NzW-SzE, fasadą skierowana na wschód. Na osi fasady widoczna alejka prowadząca do okrągłego klombu. Budynek nakryty jest czterospadowym dachem, z trójosiowymi wystawkami w obu elewacjach i lukarnami w połaciach szczytowych. W płn.-zach. narożniku dobudowana niewielka parterowa przybudówka. Na skutek przebudowy i dostosowania do celów szkolnych obie budowle posiadają zniekształcony układ dawnych wnętrz.

Park

Park z poł. XIX w. o pow. ok. 14 ha. Park znajduje się na kilku działkach ewid., z których największa, nr ...908/1 zajmuje 9,2905 ha. Na tej działce znajduje się oficyna i przyległe budynki. Wymienimy też dz. kolejną, na której wznosi się pałac, o numerze ...908/2 i pow. 3,1218 ha. (Geoportal, 11.04.2017 r.) W parku znajduje się staw i rośnie wiele okazów drzew o rozmiarach pomnikowych, w tym lipy drobnolistne i dęby szypułkowe.

Inne

Oficyna, nr rej.: A-324 z 21.10.1968

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011