Będlewo

Stan obecny

Instytut Matematyczny Polskiej Akademii Nauk. Ośrodek Badawczo-Konferencyjny w Będlewie.

Historia

Pałac z 1866 r.
Będlewo to wieś leżąca 9 km na zachód od Mosiny. Pierwsza wzmianka w której wieś zapisano pod nazwą Bandlewo, pochodzi z 1343 r. Początkowo należała do rycerskiego rodu Łodziów, którzy w XIV w. przezwali się Łódzkimi. Pierwszymi znanymi posiadaczami B. byli w 1343 r. synowie Sędziwoja z Łodzi: Jan, biskup poznański i Mikołaj. W 1395 r. ich potomek, Wawrzyniec Łodzki dokonał rozgraniczenia B. z Siernikami, a 2 lata później na skutek podziału z bratem Janem, otrzymał Jez. Będlewskie. Z zapisek dowiadujemy się, że już wtedy prowadzono racjonalną gospodarkę wodną, kopano rowy, budowano jazy, etc. Zainteresowanych szczegółami odsyłamy do Słownika Geograficzno-Historycznego PAN, dostępnego w Internecie. Wawrzyniec prócz Jana miał braci Wincentego i Jakuba. Na pocz. XV w. toczyli oni liczne spory, m. innymi z joannitami z Poznania. Synem Wawrzyńca był Mikołaj Będlewski, burgrabia poznański, wicesędzia w Kościanie, etc... W 1407 r. toczył on spór ze stryjem Janem Łódzkim o Sierniki. Miał trzech braci: Sędziwoja, ożenionego z Czechną (ta po jego śmierci wyszła za Jarosława Dokowskiego), Przedpełka - patrona kościoła w Łodzi i Bieniaka - chorążego poznańskiego.
Już na pocz. XV w. Będlewscy wybudowali we wsi pierwotny dwór, o którym mówi zapiska z 1434 r. Jest tam także mowa o starym domu, słodowni, 3 karczmach, wzgórzu z fosą, 2 sadach, folwarku, rybakach łowiących przewłoką na jeziorze i wiatraku. Do 2. poł. XV w. we wsi "rządzili" synowie Sędziwoja B.: Jan i Mikołaj. Aż do 1482 r. w zapiskach występuje syn Bieniaka - Marcin Będlewski, sędzia poznański w latach 1472-82. Jan B. miał synów: Andrzeja (rezydenta dworu sołeckiego w B.) i Sędziwoja - podstolego kaliskiego. W 1494 r. ten kupił wieś Modrze od Sędziwoja Czarnkowskiego. Po jego śmierci dobra odziedziczyły siostry: Anna i Zofia, które w 1505 r. sprzedały dobra, m. innymi Janowi Kołudzkiemu.
W 1510 r. 8 łanów w B. posiadał dziedzic Tomicki. Dziesięciny ze wsi płacono plebanowi w Tulcach. Na przestrzeni lat części wsi należały ciągle do Łódzkich, później też do Jana Marszewskiego z Bużenina. W 1566 r. płacono pobór od 10 łanów osiadłych, 8 zagrodników, karczmy, 1 rzemieślnika i 1 kołodzieja. W 1580 r. od 9 łanów, 5 zagrodników, 7 komorników, 2 rybaków, 2 rzemieślników, 30 owiec i od palenia gorzałki. Z rąk Tomickich i Marszewskiego wieś przeszła w ręce Piotra Czarnkowskiego h. Nałęcz oraz Sylwestra Dembowskiego, miecznika łęczyckiego. Po Dembowskim odziedziczył Jakub Dąbrowski, który w 1597 r. sprzedał swoje części Mikołajowi, Andrzejowi i Piotrowi Ossowskim, sędziom ziemskim poznańskim. Jeszcze pod koniec XVI w. wieś przeszła w ręce Andrzeja Grodzieckiego z Wyszyny i pozostawała w rękach Grodzieckich do ok. 2 poł. XVII w. Później właścicielami byli Małachowscy, a w 1694 r. Jan M. sprzedał Będlewo, Wronczyn, etc..., piszącemu się z Potoka - Przecławowi Potockiemu h. Pilawa, synowi Stanisława. Po Przecławie odziedziczyła wdowa Anna Mieszkowska, a następnie syn Andrzej z żoną Elżbietą Mieszkowską. Potoccy władali Będlewem nieprzerwanie do pocz. XX w., a zainteresowanych genealogią tego rodu odsyłamy do bazy genealogicznej "Sejm Wielki" dr Marka Jerzego Minakowskiego. W opisie skoncentrujemy się raczej na wieku XIX, począwszy od momentu podziału majątku po Józefie Potockim, który miał miejsce we Wronczynie, dnia 3 grudnia 1782 r. Scheda pierwsza, czyli Wronczyn i Będlewo przeszła w ręce Stanisława Kostki Potockiego. Resztę dóbr (po spłaceniu pozostałej rodziny) otrzymali bracia: Aleksander i Ignacy Potoccy.
Stanisław był pułkownikiem wojsk koronnych. Ożenił się z Zuzanną Czapską, a w 1786 r. w B. urodził się ich syn Maksymilian Józef (+ w Pozn. 16 lutego 1837 r.). Dnia 9 listopada 1814 r. ożenił się on w B. z Józefą Marianną Wyszyńską. Ich najmłodszym synem był Bolesław Eligiusz, ur. dnia 1 grudnia 1829 r. Na skutek wydarzeń 1948 roku, w Żninie zabity został przez Prusaków jego brat Wiktor. Pochowany został 15 kwietnia t.r. w Łodzi. W 1851 r. dziedziczka Józefa ufundowała kaplicę przy Kościele Parafialnym w Łodzi. Dziesięć lat później, 30-letni wówczas Bolesław Potocki ożenił się z 21-letnią Heleną Kwilecką z Kobylnik (1840-1862), córką hrabiego Waleriana K. i Marianny Lubowieckiej. Zmarła ona zaledwie rok później, 5 dni po urodzeniu córeczki Heleny Marii, dnia 7 listopada 1862 r. Pochowana została w Łodzi.
Bolesław Potocki znacznie powiększył swój majątek. W skład dóbr w 2. poł. XIX w. wchodziły: Będlewo, Wronczyn, Dymaczewo, Zamysłowo, Srock, Wojnowice i Dakowy Mokre - w sumie 4728 ha. Potocki był jednym z założycieli Banku "Kwilecki, Potocki & S-ka", członkiem Komitetu Teatralnego - dzięki czemu ofiarował spółce ogród i plac na którym wybudowano Teatr Polski. Jeszcze około 1866 r. przebudował pałac w Będlewie. Jego córka Helena (II) była zamężna dwukrotnie: za Tadeusza Franciszka Władysława Miączyńskiego (1857-1923) i za Władysława Atanazego Gustawa hr. Miączyńskiego. Ślub z Władysławem miał miejsce w kaplicy królewskiej w Dreźnie, dnia 7 sierpnia 1883 r. Również w Dreźnie, dnia 19 marca 1871 r., Bolesław K. ożenił się powtórnie - z Józefą hr. Mycielską h. Dołęga (1839-1917). Miał z nią troje dzieci: Bolesława, Józefa i Felicję. Ta ostatnia wyszła za Macieja Ignacego Mielżyńskiego, syna Karola; miała z nim później trzy córki... Ślub miał miejsce w Będlewie, dnia 16 września 1896 r. Maciej był właścicielem majątku Chobienice po ojcu.
Na pocz. XX w. doszło do romansu 38-letniej Felicji, z wnukiem Heleny (a synem Heleny Marii i Miączyńskiego) - Alfredem (1885-1913). Romans się wydał i spowodował ogromny skandal, zaś zdradzony Mielżyński zastrzelił kochanków w pałacu w Dakowych Mokrych, dnia 20 grudnia 1913 r. Sąd go uniewinnił, jako że wystąpił w obronie honoru swojego i rodziny. Na kanwie tego wydarzenia powstała legenda o Czarnej Damie, która nocami błąka się po pałacu.
W 1926 r. pod zarządem Heleny Miączyńskiej dobra wraz z folwarkiem Bolesławice liczyły 1313,38 ha, w tym 647 ha ziemi uprawnej, 136,96 ha łąk i pastwisk, 389,53 ha lasów, 84,92 ha nieużytków i 54,97 ha wody. Do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 3168 talarów tzw. "czystego dochodu". Pozostałe dobra Miączyńskiej, czyli Wronczyn z przyległościami (łącznie 4123 ha) wykazywały 1417,9 talarów dochodu.
Helena (II) i Władysław Atanazy Miączyńscy mieli oprócz Alfreda córki: Elżbietę - kolejną dziedziczkę - oraz Marię. Elżbieta w 1909 r. w Wiedniu zaślubiła Franciszka Alojzego Jana hr. Poletyło h. Trzywdar (1858-1923), a po jego śmierci, jeszcze w tym samym roku (1823) wyszła w Warszawie za Włodzimierza Nestora Marię Ledóchowskiego (piszącego się z Ledóchowa) h. Szaława. Będlewo było w jej rękach aż do śmierci, natomiast w okresie dwóch ostatnich lat przed 2. wojną światową, majątkiem najprawdopodobniej zajmowała się najbliższa rodzina. Po wyeksmitowaniu właścicieli, pałac został zajęty przez komisarza Rzeszy ds. utrwalania narodowości niemieckiej. Niemcy zniszczyli wnętrza pałacu, m. innymi zamalowali polichromie w Sali rycerskiej oraz zniszczyli portrety królów polskich.
Po 1945 roku dawny majątek został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego. Początkowo pałac przeznaczony został na cele oświatowe, zaś w budynku stajni umieszczono kino. Budynek pałacu był wielokrotnie remontowany. W 1976 r. został przejęty wraz z parkiem przez P.A.N. w Poznaniu i działał jako Ośrodek Pracy Twórczej. Na przełomie lat 70 i 80-tych budynek został profesjonalnie wyremontowany przez Pracownię Konserwacji Zabytków. Podczas remontu pokryto dach miedzianą blachą, odgrzybiono budynek, a także odsłonięto cenne polichromie. W 1996 r. obiekt przeszedł w ręce Instytutu Matematycznego P.A.N., a obecnie pełni funkcję Matematycznego Centrum Badawczo-Konferencyjnego I.M. P.A.N. i jest największym tego typu Ośrodkiem w Europie.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Strona internetowa Instytutu: https://www.impan.pl/pl/dzialalnosc/osrodek-badawczo-konferencyjny-w-bedlewie/o-osrodku;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac neogotycki. "Budynek piętrowy, wzorowany na neogotyku angielskim, ozdobiony sterczynami i blankami. Cechy charakterystyczne dla tego obiektu to biała elewacja, oraz umieszczona po lewej stronie od frontu trzypiętrowa wieża. W środku zachowane, bogato zdobione neogotyckie wnętrza. Piękny hol z oryginalną posadzką, drewniana balustrada z herbem Potockich oraz sufit, następnie po lewej stronie mamy salę Rycerską. Na ścianach widać częściowo zachowaną szarą polichromię z herbami Potockich i literą P - herb Pilawa. Kiedyś pod drewnianym sufitem widniały portrety królów Polski. Po lewej stronie znajduje się sala, która była biblioteką, znajduje się tu piękny drewniany kominek, odtworzone tapety z materiału, boazerie oraz stiuki na suficie. Po stronie prawej sala w stylu rokoko - na ścianach są odtworzone tapety z materiału oraz na suficie stiuki. Kolejny salonik to okrągły (niebieski - zwany niesłusznie kaplicą), w którym odtworzone bordowe nisze, w których prawdopodobnie stały kopie posągów antycznych. Zachowane zostały kominki z białego marmuru. Kolejny salonik to kwadratowy, oraz pokoje sypialne, które spełniały rolę buduaru pani domu. Na lewo znajduje się pokój sypialny właścicieli, podzielony złotymi kolumnami na dwie części. Zachował się piec kaflowy - kafle malowane dekoracją przedstawiającą wici winnej latorośli. Na piętrze znajdowały się pokoje przeznaczone dla innych członków rodziny i gości. Wszystkie pokoje (na parterze i na piętrze) były pięknie ozdobione w stylu neogotyckim - stolarka boazeria, gzymsy itp. W chwili obecnej pomieszczenia na piętrze są wyłączone z użytkowania. Pałac posiadał instalację centralnego ogrzewania, początkowo nawiewną, a na pocz. XX w. wprowadzono grzejniki." (Za: strona internetowa Pałacu Będlewo; https://www.palacbedlewo.pl/o-palacu/o-palacu-2/).

Park

Park z 3. ćw. XIX w. o pow. około 9 ha. "Jest to park w stylu angielskim przechodzący w park leśny. W parku znajdują się zabytkowe, unikalne, chronione prawem drzewa. Z jednej strony pałacu znajduje się marmurowa fontanna, a z drugiej strony dwa stawy oraz taras kwiatowy. Na jednym ze stawów jest wyspa z romantyczną grotą. Miejscowe podanie głosi, że w grocie była kaplica. Na terenie parku kilkanaście lat temu była jeszcze bażanciarnia." (Za: strona internetowa Pałacu Będlewo; https://www.palacbedlewo.pl/o-palacu/o-palacu-2/).

Inne

Budynek bramny z 2 poł. XIX w., nr rej.: 1493/A z 27.11.1973
Folwark, nr rej.: 3/A z 24.03.1999

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011