Ujazd - Zamek Krzyżtopór

Historia

Ruiny jednej z największych warowni magnackich posadowione są na zboczu wzgórza, na skraju cypla wznoszącego się nad doliną zalewową rzeczki Koprzywianki. Badania nad obiektem rozpoczął w końcu XIX wieku S. Tomkowicz. W latach 1962 i 1965 badania architektoniczne prowadzone były pod kierunkiem A. Gruszeckiego. W latach 1974-1983 odbyły się badania zespołu z Politechniki Krakowskiej, prowadzone pod kierunkiem E. Dąbskiej-Śmiałowskiej, której efektem było pełne rozpoznanie struktury przestrzennej zamku. Badania archeologiczne prowadzone były w roku 1965 przez J. Kuczyńskiego i kontynuowane były w latach 1973-1980 przez zespół pracowni archeologicznej Kierownictwa Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu w Krakowie pod kierunkiem A. Majewskiego. Najpełniejszą jest publikacją przedmiotowa A. Lutostańskiej.

Dokładna data rozpoczęcia budowy założenia nie jest znana. W roku 1619 miejscowy majątek otrzymał od swego ojca ? Zbigniewa Ossolińskiego, późniejszy fundator ? wojewoda sandomierski (1638-1645) Krzysztof Ossoliński. Pierwszy dokument wystawiony w rezydencji, poświadczający istnienie zamku pochodzi z 1627. Data 1644 umieszczona na elewacji pałacu na dziedzińcu eliptycznym uchodzi za datę końcową budowy. Koszt budowy szacowany jest na 30 mln złotych. Wg badaczy projektantem założenia był architekt Wawrzyniec Senes. Fakt ten nie znajduje jednak potwierdzenia w źródłach. Po śmierci fundatora zamku przeszedł on w posiadanie jego syna Krzysztofa Baldwina a potem należał do Denhoffów i Kalinowskich. W 1655 roku warownia została zajęta przez Szwedów, którzy utrzymywali ją z przerwami do 1657 roku. W tym czasie E. J. Dahlberh wykonał najstarszy, zachowany do dzisiaj plan budowli. W roku 1696 opublikowany on został w dziele S. Pufendorfa. Ogromne zniszczenia spowodowane wojną ze Szwedami spowodowały, że dopiero w roku 1720 pałac ponownie został zagospodarowany i zamieszkany najpierw przez Morsztynów, później przez Paców. Inicjatorem fragmentarycznego remontu założenia był Michał Jan Pac. On również udostępnił prawe skrzydło założenia konfederatom barskim. Decyzja ta przyczyniła się do dalszej destrukcji zamku poniesionej w wyniku walk. W latach 1782-1787 budowla po raz ostatni pełniła funkcje mieszkalne dla Stanisława Sołtyka. Późniejsi właściciele nie wykorzystywali już zamku a remont przekraczał znacznie ich możliwości finansowe.

Założenie składające się z pałacu, zabudowy mieszkalno-gospodarczej oraz bastionowych fortyfikacji nowowłoskich wzniesione zostało z miejscowego kamienia. Od strony północno-zachodniej do założenia przylegał obszerny, kunsztownie zaprojektowany ogród. Założenie typu palazzo in fortezza posadowione zostało na planie regularnego pięcioboku długości 120 m i szerokości 95 m. Na osi głównej umieszczono budynek bramny, eliptyczny dziedziniec oraz środkowy bastion z ustawioną na nim ośmioboczną wieżą. Na zewnątrz założenie wzniesiono dodatkowy obwód obronny w formie wału ziemnego na planie pięcioboku z narożnymi bastionami, wzmocniony kamiennym murem oporowym. Na wale biegła droga oraz umieszczone było murowane przedpiersie ze stanowiskami strzeleckimi. Założenie otoczone było fosą, częściowo wydrążoną w skale. Bastiony narożne posiadały wypełnienie ziemne natomiast bastion ?Wysoki Rondel? był skazamatowany. Elewacja wieży bramnej ozdobiona została dwiema wielkimi płaskorzeźbami przedstawiającymi krzyż i topór ? herb Ossolińskich. Bezpośrednio za bramą umieszczono wielki dziedziniec w kształcie trapezu. Pałac posadowiony był na planie prostokąta. Dziedziniec eliptyczny otoczony był trzema kondygnacjami galerii. W niskich budynkach przylegających do pałacu umieszczono komnaty oraz kaplicę. Na osi głównej założenia w pałacu umieszczono sale reprezentacyjne (jadalnia, sala balowa i inne). Dziedzinie otoczony był jednopiętrowymi skrzydłami bocznymi. Naroża skrzydeł wzniesione były w formie czworobocznych wież. Założenie wyróżniało się bogactwem wystroju elewacji oraz wnętrz.

Opis

Rozplanowanie pałacu nawiązuje do kalendarza: miał 4 wieże (pory roku), 12 wielkich sal (miesiące), 52 pokoje (tygodnie) i 365 okien (dni)

Inne

Ogród (teren), nr rej.: 604 z 12.12.1957
Autorem zdjęć z 2017r, jest kolega Zbyszek, dodał Jerzy M. polskiezabytki.pl