Sztum

Historia

Warownia znajduje się we wschodniej części przesmyku łączącego dwa jeziora: Barlewickie i Zajezierze (Sztumskie). Pozachodniej stronie zamku znajduje się miasto, które rozwinęło się ze starszej osady i przedzamcza. W XIV wieku osada została otoczona obwarowaniami, jednak dopiero w 1416 roku uzyskała prawa miejskie. Między murami zamku a jeziorem przebiegał strategiczny trakt łączący Malbork z Kwidzynem. Kontrolę nad nim zapewniał ufortyfikowany przyczółek umieszczony w północno-wschodnim narożniku założenia. Warownia ? siedziba krzyżackiego wójta podległemu komturii malborskiej została zbudowana w II ćwierci XIV wieku. Wg T. Torbusa zamek zaczęto budować tuż po 1326 roku. W pierwszych dekadach XV wieku zamek został rozbudowany poprzez powiększenie skrzydeł południowego i wschodniego oraz zbudowanie od podstaw przy kurtynie zachodniej budynku o funkcjach reprezentacyjnych. W tym samym czasie zbudowano stajnie oraz spichlerz. Siedziba prócz funkcji wójtostwa spełniała również funkcje okazjonalnego miejsca pobytu wielkich mistrzów zakonu w trakcie polowań. Z roku 1408 zachowała się pisana wzmianka o zwierzyńcu. W latach 1468-1772 zamek pełnił funkcję siedziby polskich starostów. Warownia została znacznie zniszczona przez wojska szwedzkie w trakcie potopu. Nadwątlone mury zostały w części rozebrane w XVIII wieku. W XIX wieku w części budynków umieszczono sąd, biura i więzienie. W latach 1966-1971 podjęto prace renowacyjne, które jednak nie zostały dociągnięte do końca. Pomimo licznych przebudów pierwotny układ przestrzenny zamku i jego obronny charakter są do dziś dobrze czytelne. Najlepiej zachowało się skrzydło południowe z przesklepionymi piwnicami oraz obwód fortyfikacyjny z obniżoną wieżą bramną oraz basztą narożną.

Zamek sztumski jest wyjątkowym założeniem krzyżackich z XIV i XV wieku. Ma ono powierzchnię około 0,67 ha i zostało posadowione na nieregularnym, zbliżonym do trapezu planie. Zabudowania ulokowane były wzdłuż murów obwodowych, dzięki czemu uzyskano rozległy dziedziniec wewnętrzny. Mury obwodowe zbudowano z kamieni eratycznych w dolnych partiach oraz z cegły w partiach górnych. Dom główny posadowiony na planie prostokąta o wymiarach 11 X 52 m, dostawiony był do kurtyny południowej. Od zachodu do domu dostawiona była wysoka, siedmio kondygnacyjna wieża flankująca bramę główną założenia. Rama poprzedzona była mostem przerzuconym ponad nawodnioną fosą oddzielającą założenie od miasta. Skrzydło wschodnie, wydłużone na początku XV wieku mieściło kaplicę. Skrzydło zachodnie nie zostało do dziś wystarczająco przebadane i wymaga podjęcia badań archeologicznych. Zabudowania wyposażone były od strony dziedzińca w dwukondygnacyjne krużganki zapewniające komunikację. Założenie wyposażone było w trzy wieże: bramną, sześcioboczną basztę broniącą północo-zachodni narożnik fortyfikacji (dziś zachowana w partiach cokołowych, wg T. Torbusa zbudowaną w IV ćwierci XIV wieku ? o czym świadczą pozostałości strzelnic dostosowanych do broni palnej; ikonografia XVII wieczna ukazuje basztę w pełnej wysokości, nakrytą stożkowym hełmem) i czworoboczną w planie basztę od strony północno-wschodniej ? dziś nie istniejącą. Od południa i wschodu zamek otoczony był parchamem (międzymurzem).