Kwidzyn - Zamek

Historia

W Kwidzynie na przestrzeni kilku wieków funkcjonowały dwa zamki. Nie zachowana do dzisiejszych czasów warownia krzyżacka i istniejąca obecnie siedziba kapituły pomezańskiej- sprzężona fortyfikacjami z katedrą. Pierwsza warownia powstała po 1233 roku w czasie kiedy Krzyżacy rozpoczęli podbój Pomezanii.
Ulokowana została na wzgórzu znajdującym się na południowy zachód od późniejszego miasta. W roku 1242 miało miejsce pruskie oblężenie drewniano ziemnej warowni- która nie oparła się wojskom. Na lata 1242-1250 przypadła budowa kolejnej murowanej warowni.
Było to nieregularne założenie składające się z dwóch przylegających do siebie skrzydeł. Skrzydło południowe wyposażone było w dwie wieże, skrzydło zachodnie w jedną. Nie znamy jaki układ wnętrz posiadały budynki. Wiemy jedynie z przekazów, że w warowni znajdowała się aula i kaplica. W roku 1250 zamek został przekazany przez Krzyżaków biskupowi pomezańskiemu, który rezydował w nim aż do 1520 roku, kiedy to zamek został zdobyty przez wojska polskie. Relikty założenia musiały być jeszcze czytelnie w okresie między wojennym.
Były w tym czasie przebadane przez W. Heyma.
Druga warownia zlokalizowana jest po przeciwnej stronie miasta. Wznosi się na wysokim, opadającym stromymi zboczami prawym brzegu pradoliny Wisły i płynącej u podnóża pasma wzniesień rzeczki Liwy. Na południe od założenia zamkowego sprzężonego z kościołem katedralnym rozwinęła się osada, która w roku 1233 uzyskała prawa miejskie. Początek budowy zamku miał miejsce na przełomie XIII i XIV wieku.
W pierwszym okresie funkcjonowania warownia nie była sprzężona z murami świątyni parafialnej, podniesionej do rangi katedry w 1285 roku. Świątynia, która przetrwała do naszych czasów była wybudowana w latach 1343-1355. Inicjatorem budowy nowego kościoła mógł być magister murrorum brat Rupertus. Według M. Haftka prace budowlane przy nowej siedzibie kapituły pomezańskiej rozpoczęły się w 1300 roku. W roku 1312 zakończyły się prace przygotowawcze powiązane między innymi z niwelacją terenu.
W okresie późniejszym na podłożu przygotowanym z gliny wybudowano kamienne fundamenty murów obwodowych oraz wieży. Założenie zamkowe zyskało plan zbliżony do kwadratu o bokach 48,7 m/49,6 m. Do 1388 roku gotowe już było skrzydło wschodnie założenia, sąsiadujące z katedrą. Na drugi etap budowy przypadło wzniesienie południowego skrzydła połączonego z wielką wieżą dzwonnicą.
Następny etap to budowa skrzydła zachodniego oraz północnego. Między 1340 a 1350 rokiem nastąpiło ostateczne ukształtowanie czworobocznego założenia z wewnętrznym dziedzińcem i narożnymi wieżyczkami. Budowa gotyckiej katedry znacznie rozszerzyła strukturę zespołu. Według monografistki zabytku L. Krantz- Domasłowskiej forma kapituły jak również fakt sprzężenia jej z katedrą miało większe uzasadnienie ideologiczne niż strategiczne.
Na drugą połowę XIV wieku przypadła rozbudowa założenie, w zakres której weszła; budowa krużganków, danskeru od zachodu, do którego prowadzi wsparty na arkadach ganek długości 54 m, wieży studziennej od północy wraz z 18 m przejściem. W epoce średniowiecza powstało również dodatkowe zewnętrzne ufortyfikowanie oraz rozległe przedzamcze umieszczone od strony północnej.
W jego obrębie ulokowano zabudowania gospodarcze między innymi browar i stajnie. W XV i XVI wieku zamek był wielokrotnie niszczony. Najpierw w trakcie wojny trzynastoletnie, potem w latach 1478 i 1520. Po 1526 roku, kiedy Prusy uległy sekularyzacji siedziba została przejęta przez duchowieństwo protestanckie. W roku 1551 siedziba została przejęta przez urzędników administracji Prus Książęcych. Po I rozbiorze Polski w zamku ulokowano siedzibę sądów nowo powstałej prowincji. Sądy mieściły się w budowli aż do wybuchu II Wojny Światowej.
W roku 1798 zostało rozebrane skrzydło południowe i w części wschodnie wraz z wieżyczką południowo zachodnią. Wnętrza siedziby zostały przebudowane wraz z jej adaptacją na urzędy i szkołę. W roku 1854 destrukcja średniowiecznej budowli została powstrzymana na polecenie Fryderyka Wilhelma IV. Prace budowlane rozpoczęte w tym samym czasie doprowadziły do zniekształcenia gotyckich elewacji. Dawny układ pomieszczeń został przekształcony a ich wystrój uległ regotyzacji dzięki wykorzystaniu oryginalnych, gotyckich detali z rozebranych skrzydeł zamku. Najważniejsze prace renowacyjne zostały przeprowadzone po 1874 rokiem pod kierunkiem G. Reicherta.
Rekonstrukcji uległy wówczas wieżyczki narożne, szczyty dwóch wież: danskeru i narożnej oraz przywrócono detal architektoniczny. W okresie między wojennym w części sal odnowionego zamku urządzono muzeum. Dziś w budowli mieści się oddział Muzeum Zamkowego w Malborku. Na lata 1758-63 przypadła budowa na terenie przedzamcza pałacu generała Wilhelma Fermora- gubernatora i dowódcy wojsk rosyjskich, okupujących miasto w okresie wojny siedmioletniej. Po 1772 roku pałac został wykorzystany jako budynek biurowy rejencji kwidzyńskiej. W między czasie pozostałe zabudowania przedzamcza zostały rozebrane. Dziś nie czytelna pozostaje jego pierwotna dyspozycja przestrzenna oraz linia fortyfikacji. Po wojnie na jego terenie wybudowano dom kultury oraz teatr.
Forma siedziby uwarunkowana była poprzez architekturę krzyżacką i schemat zamku konwentualnego. Czworoboczna, zwarta bryłą ożywiona była poprzez trzy, kwadratowe w planie narożne wieżyczki i jedną monumentalną, sięgającą 56 m wysokości dzwonnicę posadowioną na planie prostokąta. Elewacje skrzydeł oraz wież zrytmizowane są za pomocą smukłych, tynkowanych blend.
Również elewacje wewnętrzne dekorowane zostały blendami umieszczonymi na wysokości 3, 4 i 5 kondygnacji, ponad dwupiętrowymi krużgankami. Brama wjazdowa umieszczona została w głębokiej wnęce na osi skrzydła północnego. W okresie średniowiecza była ona poprzedzona brzedbramiem oraz mostem. Zgodnie z zasadami architektury krzyżackiej poszczególne kondygnacje rozdzielone były ze względu na funkcje. Piwnice zajmowały magazyny żywności oraz więzienie. W przyziemiu ulokowano pomieszczenia gospodarcze i piece ogrzewające pomieszczenia piętra, w skrzydle zachodnim znajdowała się kuchnia, spiżarnia oraz piekarnia.
Drugą kondygnacje zajęły sale reprezentacyjne. Skrzydło południowe mieściło kapitularz i refektarz letni. Skrzydło wschodnie mieściło infirmerię. W narożniku północno wschodnim mieściło się mieszkanie prepozyta. Pomieszczenie to miało bezpośrednie połączenie z izbą w wieży, gdzie najprawdopodobniej mieściło się archiwum i skarbiec. W skrzydle północnym mieściła się kaplica i refektarz zimowy. W zachodnim dormitorium połączone gankiem z danskerem. Klatka schodowa umieszczona przy skrzydle północnym datowana jest na lata 1860-62. Druga kondygnacja została zajęta przez sale sypialne, bibliotekę oraz magazyny. Najwyższa kondygnacja pełniła funkcje obronno-spichrzowe, którą po 1772 roku przekształcono w więzienie.