Gniew

Historia

Zamek w Gniewie powstał w latach 80 tych XIII wieku. W roku 1276 książę Sambor przekazał pomorski gród zakonowi krzyżackiemu a ten w roku 1283 roku wzniósł prowizoryczną warownię z budulca rozebranego wcześniej zamku Potterberg w ziemi chełmińskiej. Warownia powstała na skraju skarpy doliny Wisły i jej dopływowi Wierzycy. Z roku 1283 pochodzi również dokument wymieniający pierwszego komtura Dietricha ze Spiry. Pierwsza warownia składała się z dwóch krótkich, prostopadle ustawionych względem siebie skrzydeł.
Po roku 1290 zaczęto budowę regularnego, posadowionego na planie czworoboku założenia zamkowego. Założenie powstawało w trzech etapach. Po pierwsze wzniesiono mur obwodowy wysokości 6 m, oprócz tego wzniesiono dwa skrzydła północne i południowe. W kolejnej fazie, która ciągnęła się przez I połowę XIV wieku zbudowany dwa skrzydła od wschodu o zachodu, zamykając jednocześnie czworoboczny dziedziniec. Starsze skrzydła nadbudowano o jedną kondygnację, dzięki czemu całe założenie stało się jednolite- trójkondygnacyjne. Budowa rozpoczęta w 1297 roku mogła ciągnąć się około 20-30 lat. Zwarte założenie konwentualne wyposażone było w trzy narożne wieżyczki oraz potężny, ortogonalny bergfried od północnego wschodu, wysokości 48 m. Wjazd główny do założenia umieszczono w skrzydle południowym. Skrzydło to w części wschodnie wyposażone było w kaplicę i kapitularz, rozdzielone niewielką izbą. Skrzydło zachodnie mieściło refektarz, wschodnie dormitorium.
Skrzydło północne mieściło mieszkania oraz kancelarię komtura. W przyziemiu tego skrzydła umieszczono pomieszczenia gospodarcze- kuchnię, spiżarnię, piekarnię, budynek by również podpiwniczony. Dziedziniec wewnętrzny otoczony został krużgankami- w partii przyziemia kamiennymi, w wyższych kondygnacjach drewnianymi. Do dziś zachowały się potężne, kamienne wsporniki krużganków. Surowe, ceglane elewacje zostały dekorowane różnorodnymi wzorami wykonanymi z zendrówki. W elewacji południowej brama umieszczona we wnęce została flankowana dwiema symetrycznymi blendami. Zamek został otoczony parchamem z czterema narożnymi wieżyczkami. W narożniku południowo zachodnim umieszczono dansker, połączony z zamkiem gankiem w wysokości głównej kondygnacji. Poza parchamem zamek obiegała fosa szerokości około 15 m.
W założeniu znajdowała się ocembrowana studnia głębokości 20 m o wielkim znaczeniu w czasie oblężenia zamku. W trzeciej dekadzie XV wieku do zamku wprowadził się były wielki mistrz krzyżacki Michał Kuchmeister. Siedziba została wówczas przebudowana celem przystosowania jej do potrzeb funkcji rezydencji tego dostojnika. Brama południowa została zlikwidowana i nową umieszczono od wschodu. Przebudowie uległy również wnętrza: kaplica została przedłużona w kierunku zachodnim, dawne pomieszczeni komtura zostały zaadoptowane dla Kuchmeistera. Wokół założenia zamkowego powstało rozległe przedzamcze składające się z części północnej i południowej. Przedzamcze było silnie ufortyfikowane. Fortyfikacje wyposażone było w wieże oraz w dwie bramy: północną oraz Wodną- prowadzącą w kierunku portu i obronnych zabudowań młyna.
Na terenie przedzamcza funkcjonowały między innymi: browar, słodownia, spichlerze, stajnie, domy mieszkalne służby. Po 1466 roku zamek stał się siedzibą polskiego starostwa niegrodowego. W latach 1625-35 oraz 1655-56 zamek był zajmowany i niszczony przez wojska szwedzkie. W latach późniejszych zamek pomimo podejmowania remontów ulegał stopniowej destrukcji. Okresem zahamowania destrukcji oraz ponownego rozkwitu był dla zamku okres panowania starosty Jana Sobieskiego, późniejszego króla. Z czasów tych pochodzi pałacyk myśliwski zbudowany na terenie parchamu obok wieży głównej.
Pałacyk został wybudowany w obrębie starszych gotyckich zabudowań. Drugim budynkiem, nie do końca dziś rozpoznanym jest tak zwany Pałac Marysieńki. Możliwe, że stanął on na skraju południowej skarpy w miejscu dzisiejszego hotelu. Badania wykazały, że wcześniej stały w tym miejscu dwa średniowieczne budynki. Elewacje zamku głównego pokryto tynkiem i udekorowano w duchu baroku. Po I rozbiorze Polski Prusacy umieścili w zamku koszary a następnie po 1774 magazyn zbożowy. Celem dostosowana budynków do tej funkcji budynki utraciły średniowieczne podziały kondygnacji oraz sklepienia. W XIX wieku rozebrano wieżę główną oraz północno zachodnią. Na lata 1857- 59 przypada przebudowa zamku mająca na celu dostosowanie go do potrzeb więzienia.
Przebudowa doprowadziła do regotycyzacji budynku. Kaplica uzyskała nowe sklepienie, powstały nowe wieżyczki narożne, jedna z nich powstała w miejscu rozebranego wcześniej bergfriedu, w elewacji przebito nowe otwory okienne a stare uległy modyfikacji, przebito nowe wejście od zachodu, odbudowano mury przedzamcza oraz wzniesiono neogotycki budynek od strony miasta, fosy zostały zasypane. Ich odkrycie nastąpiło dopiero w ostatnich latach. W roku 1919 zamek wrócił do Polski i początkowo pełnił funkcję siedziby starostwa by w latach późniejszych przejęło go wojsko. W roku 1921 zamek spłonął. W roku 1969 rozpoczęto trwające do dziś prace konserwatorskie i adaptacyjne. W tym samym roku budynek został zadaszony. Dzięki pracom tym zamek powoli odzyskuje swą dawną świetność.